xolera, malyariya kimi xəstəliklər döyüşçüləri uzun müddətə sıradan çıxardır, hətta onların ölümünə
səbəb olurdu.
425
Təkcə yuxarıda sadalanan problemlər deyil, ərazidə yerləşən silahlı dəstələrə malik erməni kəndlərinin,
QİO-nun arxasına zərbə vurmaq ehtimalı da hücum əməliyyatına əngəl ola bilərdi. Əmirovun
dəstəsinin iyunun 30-da Göyçaya hücumu belə təhlükənin əvvəlcədən aradan qaldırılmasını tələb edirdi. Göyçay
döyüşü bitəndən sonra Nuru paşa Ərkani-Hərb rəisi Nazim bəyə Ağdaş, Xaldan və Nuxadakı milli qüvvələrə
rəhbərlik edərək Söyüdlü və Qayabaşı ermənilərinin dəstələrini ləğv etməyi tapşırdı. Tapşırıq yerinə yetirildi,
erməni dəs- tələri və onların sığınacaqları dağıdıldı. Şəki milli dəstəsinin komandiri Həqqibəy Nic və
Söyüdlü kəndlərini nəzarət altına aldı. Gəncə mövqe komandiri Cəmil Cahid bəy və milli hissə komandirlərinə
döyüşlərdən sonra meşələrə və dağlara səpələnmiş kiçik erməni dəstələrinin məhv edilməsi üçün tədbirlər həyata
keçirmək əmri verildi. İyulun l-dən-4-dək Pəzəvəngə və Qırdadu kəndləri tutuldu, İvanovka kəndi ətrafında 10-
cu alayın bir taboru və 2 dağ topu bolşevik-erməni qüvvələrinin iri dəstəsini məhv etdi (çoxlu sayda silah və 2
top qənimət kimi götürüldü),
Çanaqbulaq kəndi nəzarət altına alındı. Təmizləmə
əməliyyatları döyüş şəraitində keçdiyindən QİO qoşunları itkilər verirdi. İyulun 1-dən 4-dək 7 zabit və 39
əsgər həlak olmuş, 9 zabit və 93 əsgər yaralanmış, 1 zabit və 74 əsgər itkin düşmüşdü.
426
İtkin düşənlərin
çox olması QİO tərkibində xüsusi axtarış-xilasetmə və çevik tibb hissələrinin olmaması ilə izah edilir. Meşəli
dağ şəraitində yaralanan, yıxılaraq əzilən əsgərlər əsas qruplardan aralı düşürdü. Onların axtarılması üçün
nə kifayət qədər qüvvə, nə də vaxt var idi. Yerli sakinlərin
xatirələri göstərir
ki,
itkin düşənlərin
cüzi
hissəsi
ətraf azərbaycanlı kəndlərinin əhalisi tərəfindən xilas edilən
yaralı döyüşçülər sağalandan sonra öz qoşunlarına qayıtmışdı. Əksər
yaralılar çoxlu qan itirməsi və tibbi yardımın göstərilməməsindən,
bəzən də susuzluqdan həlak olurdu. Bir çoxlarının cəsədi sakinlər
tərəfindən həlak olduqları yerdə dəfn edildiyindən indiyənədək
həmin rayonlarda tək-tək türk və azərbaycanlı əsgərlərin qəbirlərinə rast
gəlinir.
İyulun 4-də 5-ci Qafqaz firqəsinin qoşunları aşağıdakı mövqelərdə dayanmışdılar: Müsüslü
kəndindən şərqdə - Müsüslü dəstəsi; ondan şimalda, Qaraməryəmə çatmamış - Mürəttəb türk süvari alayı;
Qaraməryəm və ondan şimalda - 13-cü piyada alayı; qruplaşmanın şimalında, İsmayıllıyadək - 10-
cu Qafqaz piyada alayı. Mərkəz Ağsu xəttinə düşürdü. Döyüşlərin ağırlığının da bu hissədə cəmləşdiyi
ehtimal edildiyindən Nuru paşa Ağsuya gəlmişdi. Burada hücum planı tərtib edilərək əmrlər verildi.
Əməliyyat iyunun 5-də aşağıdakı is- tiqamətlərdə aparılmalı idi: qayməqam H.Səlimovun rəhbərliyi
ilə Müsüslü dəstəsi dəmir yolu xətti boyunca irəliləyərək Kürdəmirə hücum edir və onu azad
edir; Mürəttəb türk süvari alayı Xəlilli -Qarasaqqal istiqamətində hərəkət edir, Kürdəmir - Ağsu
xəttini kəsir ki, Kürdəmirə şimaldan kömək gəlməsin; 13-cü piyada alayı boyu məsafə qət edərək Ağsu -
Şamaxı xəttini kəsməli; 10-cu piyada alayı Ağsunun şimalındakı dağların yamacları ilə hərəkət edərək
Gürcüvana çıxmalıydı. Arxada dayanan Göyçay dəstəsi düzülüş xəttindən sızmış erməni dəstələrini məhv
etməli, İvanovka-Qoşakənd xəttində əsas qüvvələrlə birləşməliydi.
427
Topçu hissələri
və milli süvari hissələr alaylar arasında bölüşdürülmüşdü.
Döyüş əmrinin təhlili aşağıdakı nəticəyə gəlməyə imkan verir. Sovet qoşunlarının əsas qüvvələrinin Ağsu
ətrafında cəmləşməsi nəzərə alınaraq əsas zərbə Kürdəmirə deyil, məhz Ağsu istiqamətində
vurulurdu. Bu zaman Ağsuya hücum üzbəüz deyil, yanlardan yönəldilirdi. Belə ki, 13-cü alay cənubdan, 10-
cu alay şimaldan irəliləyərək Ağsunun şərqində düşmən qüvvələrini mühasirəyə almalı idi. Mühasirə
təhlükəsi, Ağsu-Kürdəmir yolunun süvarilər tərəfindən kəsilməsi Kürdəmirin Müsüslü dəstəsi
tərəfindən tutulmasını asanlaşdırardı. Müsüslü dəstəsinə əlavə qüvvələrin verilməməsi Kürdəmirə qərbdən
yalnız bataqlıqlar arasındakı dar ərazidən irəliləməyin mümkünlüyü ilə izah olunur. Göyçay ətrafında
30 iyun hadisəsi təkrarlanmasın deyə döyüş düzülüşündən arxada Göyçay dəstəsi təşkil edilmişdi.
Əsasən milli hissələrdən ibarət olan dəstə düşmənin qəfil hərəkətlərinin qarşısını almalı, eyni zamanda
firqənin ehtiyat qüvvəsi rolunu oynamalı idi (nəzərə almaq lazımdır ki, 3-cü ordudan istənilmiş əlavə
qüvvələr, о cümlədən 38-ci alay hələ gəlməmişdi). Göyçay dəstəsinin tədricən şimala doğru yönəlib
Qoşakənd istiqamətində irəliləməsi əmri onunla bağlıdır ki, komandanlıq hücumun sonunda məhz
sol (şimal) cinahın vacib Şamaxı istiqamətinə çıxmasını nəzərə almışdı.
İyulun 5-də səhər başlayan döyüş ağır şəraitdə keçdi. Müsüslü dəstəsi güclü müqavimətlə
üzləşərək Kürdəmirə çətinliklə yaxınlaşdı, günün axırınadək stansiya və kəndi tuta bilmədi, lakin düşmən xeyli
itki verdi. Mürəttəb türk süvari alayı vəzifəsini yerinə yetirmişdi. 13-cü piyada alayı onun qarşısında
dayanan düşməni əzsə də günün axırınadək Şamaxı-Ağsu xəttini kəsə bilmədi. 10-cu piyada alayı
düşməni darmadağın etmiş, lakin dağlıq əraziylə irəlilədiyindən və göstərilən mövqeyə vaxtından
gec çatdığından mühasirə yarada
425
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.92-93.
426
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.312-313.
427
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.222.
124
Dostları ilə paylaş: |