rəhbərliyini də qəzəbləndirmişdi. Məsələni müəyyənləşdirmək üçün Osmanlı dövlətinin Sədr-əzəmi Tələt paşa
sentyabrın 6-da Berlinə gəldi və Almaniya ilə Türkiyə arasında saziş bağlanmasını təklif etdi. Onun
təqdim etdiyi layihəyə əsasən "Bakı coğrafi durumu etibarilə Azərbaycan dövlətindən başqasına aid ola
bilməz...".
591
Alman tərəfi layihəni Sovet nümayəndəsi İoffeyə təqdim etdi. O, öz növbəsində, layihəyə əlavələr
etdi və əlavələrə əsasən Qafqaz Sovet Rusiyasının ərazisi hesab olunmalı idi. İoffeyə görə, Türkiyənin
Zaqafqaziyadakı
qurumlarla imzaladığı müqavilələr Sovet Rusiyası tərəfindən tanınmır, Sovet Rusiyası onunla
Türkiyə sərhədləri arasında bir dövlətin olması ideyasını dəstəkləyir, lakin bu dövlət müsəlman
Azərbaycan dövləti olmamalıdır.
592
Faktiki olaraq, Almaniya və Rusiya Tələt paşanın layihəsini rədd etdilər.
Osmanlı dövlət rəhbərliyinin, ilk növbədə sultanın, almanların tələbləri qarşısında tab gətirə
bilməyib
qoşunları geri çəkəcəyindən ehtiyat edən Ənvər paşa riskli hərəkət etdi. O, Qafqaz müsəlmanlarına
verilən vədlərin yerinə yetirilməməsini özünə təhqir kimi qəbul edərək, istefa ərizəsi ilə sultana müraciət etdi.
Osmanlı
dövləti Almaniyaya Azərbaycan məsələsində güzəştə getmədi, Ənvər paşa öz vəzifəsində qaldı.
Bakı ətrafında avqustun 28-i və 29-da hər iki tərəfin mövqeləri atəşə tutulurdu, artilleriya və pulemyot
duelləri baş verirdi.
Avqustun 30-da düşmən dənizdən desant çıxarmağa cəhd göstərdi. Nasosnıda 3 gəmidən 150-200 nəfərlik
desant dəstəsi çıxarıldı, lakin sahil müşahidə postlarından xəbər alan QİO-nun komandanlığı desantı mühasirəyə
almaq üçün süvari hissələr göndərdi. Desant dəstəsi döyüşü qəbul etməyib gəmilərə çəkildi.
593
Avqustun 30-da QİO-nun Bakı ətrafında cəmləşdirilən qoşunları yenidən qruplaşdırıldı. Şimal, Cənub və
Qərb taktiki qrupları təşkil edildi. Şimal qrupu (komandan Osman bəy, qərargah - Masazır) Xırdalanın şimal-
şərqindəki boyun nöqtəsindən Mərdəkandan keçən və dənizə qədər uzanan sahədə dayanır;
Qərb qrupu
(komandan Cəmil Cahid bəy) Şimal qrupunun Xırdalandakı mövqeyindən başlayıb Puta stansiyasına
qədər mövqeləri tuturdu. Cənub qrupu (komandan Həlim Pətöv bəy, qərargah - Hacıqabulda) Puta ilə Ələt
arasında yerləşirdi. Bu qrup həmçinin Hacıqabul - Bakı yoluna nəzarət edir, Salyan dəstəsi onun tərkibində
idi.
594
Tatar süvari alayı Şimal qrupa, 4-cü Azərbaycan alayının 1-ci və 4-cü taborları, Ağdaş süvari bölüyü
Cənub qrupa, digər Azərbaycan hissələri isə Qərb qrupuna tabe edilmişdi.
595
Avqustun 31-nə planlaşdırılan döyüşdə Şimal qrupu Digah-Binəqədi xəttində mövcud olan
hakim yüksəklikləri ələ keçirməli idi. 13-cü alay Masazır gölündən cənuba keçərək Binəqədi təpəsində
(311 №-li) möhkəmlənməli, 38-ci alayın 1-ci taboru və 29-cu taboru Binəqədi
ətrafındakı digər yüksəklikləri tutmalı idilər. Qrupun topları və mürəttəb
süvari alayın bir bölüyü hücumu dəstəkləməli idi.
596
Səhər tezdən saat 4-
də Şimal qrupu göstərilən istiqamətlərdə hücuma başladı. Səhər
təzə açılmışdı ki, sürətli hücumla 311 №-li Binəqədi təpəsi
ələ keçirildi. Polkovnik Favielin raportuna əsasən döyüşü təsvir
edən general Den- stervil yazırdı ki, Binəqədi təpəsini başda leytenant
Pitti olmaqla Şimali Stafford alayının 80 nəfərlik dəstəsi
qoruyurdu. Varvik taborunun bir bölüyünün döyüşə qatılması və
pulemyotçuların atəşinə baxmayaraq
ingilis qoşunları mövqeni qoruya bilmədi və saat 8:30-da təpədən çəkildilər. Тürк hissələrində tüfəng patronları
az olsa da, top mərmiləri və pulemyot patronları kifayət qədər idi və düşmənə güclü atəş açılmışdı. Leytenant
Pitti həlak oldu. Sentrokaspi və ingilis qoşunları geri çəkildilər. Şimal qrupu saat 11:15-də Varvik taborunun
bölüyü üzərinə hücuma
keçdi. İngilis döyüşçüləri ehtiyatda
dayanan
erməni hissəsindən kömək almadıqlarına görə itkilər verərək
geri
çəkildilər. Günün sonuna qədər davam edən döyüşdə türk-
Azərbaycan
qoşunları Digahın şimal və qərb ətrafını nəzarət altına aldılar,
ingilislər Biləcəriyə gedən dəmir yolu və Dərnəgülün qərb hissəsi
arasında mövqe tutdular.
597
Kral Müdafiə Heyətinin Tarix
şöbəsinin idarəsində çalışan ingilis generalı F.J.Moberli "1914-
1918-ci illər İraq Səfəri" əsərində göstərir ki, döyüşdə ingilislər 4
zabit, 67 əsgər itirdilər.
598
Döyüşdə 6 pulemyot, 1 sıradan çıxarılmış səhra topu, yük arabaları,
38 mətbəx arabası, sursat QİO tərəfindən ələ keçirildi. 107-ci alayın iki taboru Binəqədidəki 311 №-li təpədə
möhkəmləndi. 38-ci alayın 2-ci taboru Maştağada, digər taborlar, eləcə də 29-cu tabor Digahın
şimal və
591
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.289-290.
592
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.290.
593
Yenə orada, s.315.
594
Yenə orada, s.316.
595
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.128.
596
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.316.
597
Денстервиль, с.239-240.
598
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq xüsusunda cəhdləri //Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu, s.
512.
145
Dostları ilə paylaş: |