qərbində, 13-cü alayın bir taboru 364 №-li təpədə idi. 107-ci alayın bir taboru və 13-cü alayın
iki taboru
ehtiyatda saxlanılmışdı. 2-ci mürəttəb süvari alayı, Azərbaycan süvari hissələri Fatmayıda, Ləzgi süvari alayı
Binədə yerləşirdi. 38-ci alayın məntəqəsində 2 ədəd Krupp və 4 Şnayder topu, 311 və 364 №-li təpələrdə 2 ədəd
rus dağ, 4 ədəd rus səhra və 4 ədəd Krupp topları var idi. Qərb qrupunun 9-cu alayı Puta ilə
Hacı Həsən arasında, 10-cu alayı 9-cu alayın sol cinahından Xırdalanın şimal-şərq ətəyi arasında
yerləşmiş 14 topla dəstəklənirdi. Cənub qrupunda 4-cü alayın 2-ci taboru və Ağdaş süvari bölüyü Salyanda,
4-cü alayın 1-ci taboru Puta-Ələt arasında, xidmət bölmələri Hacıqabulda və Güzdəkdə yerləşmiş, 8 topla
dəstəklənirdilər.
599
Bütün qüvvələr nəzərə alınmaqla QİO komandanlığı Bakıya hücumu sentyabrın 11-nə, Xəlil paşanın Bakı
ətrafındakı mövqelərə gəlməsindən sonraya planlaşdırdı.
600
Avqustun 31-də axşam Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderləri müşavirə keçirdilər. Dəvət
edilmiş
general Denstervil onların heç bir əməli tədbir görə bilməyəcəyinə əmin oldu. Səhərisi gün saaat 16:00-da
o, Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderlərini öz qərargahına dəvət edib məşhur sözləri söylədi: “YER
ÜZÜNDƏ HEÇ BĠR QÜVVƏ BAKINI TÜRKLƏRDƏN QORUYA BĠLMƏZ”
601
Ümumilikdə
avqust döyüşlərində ingilislər və Sentrokaspi qoşunlarından 2 min nəfər həlak olmuşdu, itkin və əsir düşənlər
vardı. Bakının bütün hospital və xəstəxanaları yaralılarla dolu idi. Şəhərdə əhali aclıqdan əziyyət çəksə də
qoşunların ərzaqla bağlı problemləri yox idi. Nəticədə şəhərdə qadınlar etiraz mitinqi keçirmək istədilər, lakin
cəhdin qarşısı alındı.
602
Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderlərini döyüşdə iştirak etməməkdə ittiham edən general
onlara təslim olmağı məsləhət görürdü. 1918-ci ilin
mart-aprel
aylarında
törotdikləri
qırğınlara görə cavab vermələrini anlayan erməni liderləri vaxtı uzatmağa çalışırdılar. Sentyabrın 1-i
və 4-də Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderləri məktublar yazaraq bildirirdilər ki, ingilis qoşunlarını
şəhərdən buraxmayacaqlar. Onlar tələb edirdilər
ki, əlavə qüvvə gətirilsin. Təəssüflə bildirirdilər ki, bolşeviklərlə əlbir olsaydılar, Lenin onlara hərbi
kömək göstərər və şəhəri qoruyardı. Sentrokaspi qüvvələri
tərkibində hərbi gəmilərin olması Denstervili şəhəri dərhal
tərk etmək fikrindən daşındırdı: о ehtiyat edirdi ki, onun
gəmiləri atəşə tutular və ya geri qaytarılar. O, şəhərin
müdafiəsini təşkil etmək üçün yeni layihə hazırladı.
Generalın yazıları göstərir ki, təhlükəni dərk edən
Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderləri qoşunlara təsir
etmiş və hərbi böhranı aradan qaldırmağa,
məğlubiyyətlərdən sonra ruh düşkünlüyünü qaldırmağa
çalışmışdılar.
603
Şəhərdəki qüvvələrin sayı 12,5 min nəfər olsa
da, onların döyüş ruhu aşağı idi. QİO-nun
uzaqvuran topları Bakıda yerləşən kazarma, anbar və qərargahları atəşə tuturdu. Topçuların sərrast atəşi hətta
Denstervili də heyran etmişdi, onun qərargahı bir neçə dəfə dəqiq atəşlə dağıdılmışdı. General bu dəqiqliyi şəhər
müsəlmanlarının türk topçularına verdikləri məlumatlarla izah edir və şəhərlə QİO topçuları arasında
telefon xəttinin olmasını da istisna etmirdi.
604
Sentyabrın 1-də Şimal qrupu hücuma keçdi və günün birinci yarısında Digah və Məhəmmədli kəndləri,
Digahın cənubundakı 345 №-li təpə tutuldu. Şimal qrupu havaya qaldırılmış bir rus təyyarəsini vurdu və onun
Salyan kazarması istiqamətində düşməsini müşahidə etdi.
605
İngilislər Bakıya əlavə qüvvə gətirə bilməsinlər deyə, Ənvər paşa 9-cu Ordudan Cənubi Azərbaycanda
əməliyyatlar keçirməyi tələb edirdi.
606
Sentyabrın 1-də Nuru paşanın imzaladığı əmrə əsasən 9-cu Ordu tərkibindən götürülən 15-ci piyada firqə
(qərargah, 56-cı və 106-cı piyada alayları, bir Qüdrətli, bir 105 mm-lik Şkoda dağ qaubitsa, bir 105
mm-lik səhra qaubitsa batareyaları) Bakı ətrafına gətirilməli, 5-ci firqə
ilə 15-
ci firqə arasında sərhəd Yanardağ olmalıdır; Mürəttəb süvari
alayı, Tatar süvari alayı və Ləzgi süvari alayı Mərdəkanda birləşməli,
Zehni
bəyin komandasına verilməlidirlər; 38-ci alay 15-ci firqəyə
veriləcəkdir; Gəncə və Kürdəmirdə olan rus toplarının
mərmiləri toplanmalıdır; 5-ci firqə qərargahı Qobuda, 15-ci
firqə qərargahı
Masazırda yerləşməlidir, bu mövqelərlə Güzdək arasında telefon xətti
çəkilməlidir, teleqraf rabitəsi yaradılmalıdır; qoşunlar ərzaqla
təmin olunmalı, arxada ərzaq ehtiyatı yaradılmalıdır.
607
599
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.318.
600
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.126.
601
Денстервиль, с.110.
602
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s. 155-156.
603
Денстервиль, с.250-251, 255-257.
604
Денстервиль, с. 104.
605
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.322.
606
Yenə orada, s.322.
607
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.324.
146
Dostları ilə paylaş: |