Şə
rq ruhunun Qərb həyatı
– 20 –
Asiyada ruh şölələndi və
bununla da dünya tarixi
başlandı... Avropa şübhəsiz,
tarixin sonu, Asiya – başlan-
ğıcıdır.
Hegel
Ər-Reyhaninin poetik dili ilə «mən öz ruhumla sənin qəlbini si-
vilizasiya xəstəliklərindən sağaldacağam», – deyən ruhani Şərq həqiqi
dini hissdən ayrı düşən, mövhumata uyan, əcnəbilərdən, onların texno-
loji nailiyyətlərindən çəkinən, mürtəce məzmun kəsb edən cılızlaşmış
Şərqdən çox fərqlidir. Əslində ikinci birincinin adına sığınır. Amma bu
Şərq daha o Şərqdən deyil.
Əlbəttə, «Şərq» fenomeninə diferensial münasibət ideyası bədii
obrazlarla, poetik şəkildə ər-Reyhani tərəfindən irəli sürülmüşdür. La-
kin bu poetik tərənnümün mahiyyəti elmi-məntiqi müstəvidə məhz
A.İmanquliyeva tərəfindən açılır və Şərqlə Qərbin vəhdətinə çağırış da
bu yeni baxış bucağından yeni mahiyyət kəsb edir. Vəhdət üçün əvvəl-
cə Şərqin özünə qayıtması, öz ilkin ruhani məğzini yenidən kəsb et-
məsi tələb olunur.
Bəli, ruhun təbiətdən hələ ay-
rılmadığı dövrdə ancaq Şərq var idi.
Təbiət, geniş mənada başa düşdükdə
– bütövlükdə kosmos, ümumi bir
ahəngin, vahid bir ruhun maddi tə-
cəssümü olmaqla, özündə hələ yad
başlanğıcdan, yad ideyalardan törə-
miş ünsürləri daşımırdı. Kosmos bir loqos kimi, ümumi bir ahəngdar
sistem kimi o zaman parçalandı ki, ayrı-ayrı insanların loqosları ona
alternativ təşkil etməyə başladı və hərə öz məntiqi ilə qurub-yaratdıqca
sinxronluq tədricən itdi.
Qədim dövrdə insanlarin əqli fəaliyyətinin yekunları təmərküzlə-
şərək böyük sistemlər halında birləşmədiyi və fərqli sivilizasiyaların
hələ formalaşmadığı dövrdə Şərq – Qərb bölgüsü də təbii ki, yox idi.
Hegel o dövr üçün belə yazır: “Ruh hələ o dərəcədə mücərrədləşmə-
miş, təbii başlanğıcından ayrılmamışdı”.
Antik mədəniyyət özü də bu sinkretik ruhun məhsulu idi. Lakin
əsrlər keçdi və yer kürəsinin müxtəlif səmtlərində yaşayan insanların
ictimai inkişafı fərqli sivilizasiyaların yaranmasına gətirdi. İnsanlar il-
kin təbiətə deyil, özlərinin yaratdıqları ikinci təbiətə uyğunlaşmaq
məcburiyyətində qaldılar. İkinci təbiət isə ən azı iki dənə idi. İnsan in-
Aida İmanquliyeva yaradıcılığının izi ilə
– 21 –
Şərq doğru danışanda ona
nadir
hallarda
inanırlar.
Qərb isə yalan danışanda
ona nadir hallarda şübhə ilə
yanaşırlar. Birincinin sadə-
lövh doğruluğu heç bir məq-
sədə yönəlməyib, o birisinin
saxta səmimiliyi nadir hal-
larda öz məqsədinə çata bil-
mir.
Reyhani
tellektinin təbiətə getdikcə daha fəal təsir göstərməsi və onun bazasın-
da fərqli təbiət və fərqli ictimai mühit yaratması, kiçik ictimai sistem-
lərin əvvəlcə dövlətlər miqyasında, sonra isə daha böyük miqyasda bir-
ləşərək bütöv cəmiyyət, bütöv bəşəriyyət yaratmaq cəhdləri – bütün
bunlar dünyanı sanki iki yerə böldü: şərti olaraq Şərq və Qərb siviliza-
siyaları adlanan iki dünya.
Dünya bu gün bir sıra qlobal problemlərlə üzləşmişdir. Qərb bu
problemləri təkbaşına həll etmək iqtidarında deyil. Onun Şərq ruhuna
ehtiyacı vardır. Lakin bu ruh çağdaş Şərqin görünən qatlarında görün-
məz olmuşdur. Bu gün özünün dərin genetik qatlarında uyuyan böyük
ruhani gücün qayıdışına nail olmaq çağdaş Şərqin imkanı xaricindədir.
Bunun üçün o, Qərbin köməkliyinə
ehtiyac hiss edir. Qərb özünün gələ-
cəyi naminə, bütün bəşəriyyətin gələ-
cəyi naminə səylərini onsuz da cırlaş-
mış çağdaş Şərqi daha da sıxışdırmağa
yox, onun özünə, öz ruhani başlanğı-
cına qayıtmasına yönəltməlidir. Aida
xanım haqlı olaraq yazır: «Şərqdə hə-
yatın təkmilləşməsi üçün yalnız hissi
aləm və fəlsəfi idrakın dərinliyi bəs
olmadığı kimi, hələ mədəni nailiyyət-
lər və texniki tərəqqi də insanın mə-
nəvi və sosial dirçəlişi üçün kifayət
deyil».
1
Müasir Qərb sivilizasiyası nəyə nail olmuşdursa, hamısına ilk
növbədə elmin tətbiqi, yeni texnikaya və texnologiyalara əsaslanan iq-
tisadi sistem sayəsində nail olmuşdur. Daha doğrusu, bu Qərb siviliza-
siyasının təməlidir. Bu baxımdan, Qərbin texnologiyaya, elmə, hətta
bütövlükdə rasionallığa yiyə durmaq təşəbbüsü anlaşılandır. Rasiona-
lizmin R.Dekartdan başlaması haqqında iddialar da buradan irəli gəlir.
Bəs əslində necədir?
1
Yenə orada, səh. 142.
Şə
rq ruhunun Qərb həyatı
– 22 –
İncəsənət vahiddir, o, yal-
nız Şərqə, yaxud yalnız Qər-
bə aid ola bilməz.
Uitmen
Rasionallıq həm Qərbin, həm də Şərqin birgə sərvətidir. Əslində,
məhz rasionallıq prinsipini, məhz xalis zəka anlayışını Qərb Şərqdən
götürmüşdür. Bu başqa məsələ ki, Şərqdə həqiqətin yeganə vasitəsi ki-
mi qəbul edilən əql (zəka) təcrübə ilə, maddi proseslərlə deyil, ilahi
başlanğıcla əlaqələndirilmişdir. Allahın insanlara bəxş etdiyi bu ən bö-
yük nemət, təbiəti öyrənməkdən daha çox, ilahi varlığın özünü dərk et-
məyə yönəldilmişdir. Belə bir məqsədə ki, bu yolda əql özü də acizdir.
(Əslində, bu yol qadağan olunmuş yoldur. Çünki Allah insana ruhla
bağlı çox az bilgi vermişdir. İslam dini həm də insana gücü çatmayan
işlə məşğul olmağı tövsiyə etmir.)
Qərbdə isə rasionalizmin daha praktik bir tətbiqi ön plana keç-
miş, əql təcrübə ilə birləşmişdir. İnsan transendent dünyanın dərkinə
uyaraq qalmamış, nəzərlər həm də
cismani dünyaya yönəldilmişdir.
Bunun
üçün
ilk
növbədə
dindən (xristianlıqdan) imtina etmək
lazım idi!
Qərb sivilizasiyasının təməlin-
də elmin dindən ayrılması, rasionalizmin ilahiyyat ilə deyil, empirizm-
lə birləşməsi dayanır. Bu baxımdan, orta əsr xristian sxolastikası da
Qərb yox, Şərq hadisəsi idi. Dini fərqlərinə baxmayaraq, Foma Akvin-
ski ilə İbn Rüşdün bu qədər yaxınlığı bir daha onların hər ikisinin eyni
sivilizasiyaya məxsus olmasına dəlalət edir.
Avropalılar coğrafi baxımdan Qərb fenomeninə yiyə durduqları
və onu qeyd-şərtsiz özününkü saydıqları üçün, onu əsasən çəhrayı
rəngdə təsvir edir, daha çox dərəcədə elmlə, ümumbəşəri tərəqqi ilə,
universal sivilizasiya ilə bağlamağa çalışır və onun özünəməxsus, spe-
sifik cəhətlərini ayırd etməyə çalışmırlar. Qərblilərin nəzərindəki Qərb
fenomeni iki qüsurlu tezis üzərində formalaşmışdır:
Birincisi, bir tərəfdən coğrafi prinsiplərə əsaslanan bölgü ilə spe-
kulyasiya edilir, digər tərəfdən ABŞ, Kanada və İsrail də aşkar və qey-
ri-aşkar şəkildə Qərb fenomeninə daxil edilir; bu halda ilkin coğrafi
yanaşmanın əhəmiyyətinin itdiyi nə üçünsə unudulur. Çünki, həmin
Amerika qitəsində ABŞ-la yanaşı, məsələn, Meksika da var ki, Qərbin
Dostları ilə paylaş: |