7
Şişə çəksən də diriykən ətimi
Atmaram mən vətənü millətimi.
Əqidəyə, məsləyə möhkəm inam insanı fəallaşdırır, fəaliyyətini istiqamətləndirir. Əmək qabiliyyətini
artırır, ilhamlı bir yaradıcılığın yaranması üçün şərait yaradır». Bu sözlər, fikirlər son dərəcə çox gözəl,
doğru sözlər və fikirlərdir, onlara heç nə əlavə etmək lazım olmasa da, bir cəhəti K.Talıbzadənin
yaradıcılığında bu sözlərin söz olaraq qalmadığını, səmərəli fəaliyyətinin mənəvi əsasları və nəticələri
olduğunu qeyd etmək lazım gəlir. K.Talıbzadə sadəcə ədəbiyyatşünas, tədqiqatçı deyildir; o, bu sənətin, bu
fəaliyyətin dərin mənasını başa düşən alim və tədqiqatçıdır. Onun bütün tədqiqatları bir pafosla-
ədəbiyyatşünaslığın vəzifələrinə sədaqət hissi ilə aşılanmış yaradıcılıqdır.
Akademik Kamal Talıbzadə yarım əsrdir ki, Azərbaycan ədəbi tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı sahəsində
yorulmadan çalışır və bu müddət ərzində o, bütün fəaliyyətini milli ədəbi-nəzəri fikir ilə üzvü surətdə
əlaqələndirərək ədəbiyyatşünaslığın miqyaslı, təməl vəzifələrinin realizəsinə sərf etmişdir. O, istisnasız
olaraq bütün tədqiqatlarında milli ədəbiyyatşünaslığın əsas etibarilə köklü problem və vəzifələrinin həllini
gerçəkləşdirmişdir. Realizm və romantizm, bu ədəbi məktəblərin milli ədəbi-tarixi prosesdə inkişafı, ədəbi
əlaqə K.Talıbzadənin tədqiq etdiyi başlıca problemlərdəndir. Və çox səciyyəvidir ki, bu çoxcəhətli ədəbi-
nəzəri problemləri o, daha çox XX əsr ədəbiyyatının təcrübəsi və materialı əsasında araşdırmışdır. Lakin
bununla belə K.Talıbzadənin müasir ədəbiyyatşünaslıqda yerini onun milli ədəbi tənqidin tarixini yaratmaq
istiqamətində apardığı çoxcəhətli tədqiqatlar təşkil etdiyini demək mümkündür. Və buna əsasən də bir
mənalı etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycan tənqidinin tarixini öyrənmək sahəsində akademik
K.Talıbzadənin rolu və xidmətləri həqiqətən müstəsnadır. Belə ki, ədəbiyyatın xüsusi və müstəqil bir canrı
səviyyəsində ədəbi tənqidin tarixini yaratmaq vəzifəsini çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda və ədəbi-nəzəri fikirdə
həyata keçirməklə K.Talıbzadə milli ədəbiyyatşünaslıqda yeni bir istiqamət yaratmışdır.
K.Talıbzadə ədəbi-tarixi prosesi araşdırarkən öz tədqiqat vəzifəsini yalnız konkret materialın ideya-
tarixi mənasını göstərməklə məhdudlaşdıran ədəbiyyatşünaslardan deyildir. Əksinə o, milli ədəbiyyatın
tarixini öyrənərkən əsərlərinin tədqiqat nəticələri və ideyaları ilə eyni zamanda bütövlükdə
ədəbiyyatşünaslığı mühüm və miqyaslı nəzəri-metodoloci ümumiləşdirmələrlə zənginləşdirmişdir ki, bu
nəzəri ümumiləşdirmələr də öz növbəsində müasir ədəbiyyat elminin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir
göstərmiş, onun yeni yollarını müəyyənləşdirmişdir.
* * *
K.Talıbzadə Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif məsələlərinin tədqiqi ilə məşğul olan
ədəbiyyatşünasdır. Klassik irslə yanaşı onun əsərlərində, tədqiqatlarında müasir ədəbiyyat məsələləri də
geniş və əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. O, demək olar ki, bütün fəaliyyəti boyu ədəbiyyat tarixi və
problemlərini müasir ədəbiyyatın məsələləri ilə paralel öyrənmək, mümkün qədər bu sahələri yaradıcılığında
dolğun əks eidirmək yolu ilə getmişdir. Buna görə K.Talıbzadənin simasında yalnız ədəbiyyat tarixçisini
görmək azdır və birtərəfli olardı. O, həm də çox mötəbər müasir tənqidçilərdən biridir.
K.Talıbzadə tənqidlə sıx, üzvi olaraq bağlı şəxsiyyətdir. Onun tədqiqatçılıq axtarışları, səyləri ədəbi
prosesin ümumi axarında müasir tənqidin kontekstində formalaşmışdır, dərinləşmiş və inkişaf etmişdir.
Monoqrafiyaları tənqidi mənəvi cəhətdən, tarixi təfəkkür cəhətdən zənginləşdirmiş və silahlandırmışdır.
Bunsuz tənqid heç vaxt inkişaf edə bilməz, ədəbiyyatda funksiyasını yerinə yetirə bilməz. Lakin bununla
belə əsərlərinin, kitablarının məhz tədqiqat, məhz ədəbiyyatşünaslıq hadisəsi olaraq meydana çıxması da
danılmazdır. Və bu cəhət onun ədəbiyyatşünas kimi əsas fərdiliyidir, əsas xüsusiyyətidir. Ədəbiyyatşünaslıq
ədəbiyyatla, ədəbi tənqidlə birlikdə böyük, misilsiz sosial və estetik-fəlsəfi funksiyanı reallaşdırır, həyata
keçirir. Ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatları tənqidin, ədəbi prosesin tarixiliyə, tarixi təfəkkürə olan ehtiyacını
ödəyən fəaliyyət növüdür. Akademik D.Lixaçev doğru yazmışdır: «Ədəbiyyatşünaslıq əgər geniş materialı
əhatə edirsə, insanın sosial keyfiyyətini inkişaf etdirə bilir. Və bununla da son dərəcə böyük tərbiyəvi
əhəmiyyətə malik olur».
K.Talıbzadə ədəbiyyatşünaslığın bu ali, nəcib vəzifəsini, daha dəqiq desək, ədəbiyyatşünaslığın fəlsəfi
məğzini düzgün, dərindən başa düşən və ona öz tədqiqatlarında ən yüksək səviyyədə əməl edən
alimlərimizdən, ədəbiyyat mütəxəssislərimizdən və nəzəriyyəçilərimizdən biridir. Məhz bü cəhəti onun
tədqiqatlarının əhəmiyyətini müasir ədəbi prosesdə yerini təmin etmişdir və etməkdədir. Lakin bu cəhət həm
də K.Talıbzadənin simasında, şəxsində təmkinli və düşüncəli bir tənqidçini də görməyə qətiyyən mane olmur
və olmamışdır. O, öz naturası etibarilə müasir ədəbiyyatla bağlıdır, müasir ədəbiyyatla, müasir ədəbi
təfəkkürlə nəfəs alır, onunla yaşayır, buna görə də o, uzunillik ədəbi fəaliyyəti dövrlərində heç vaxt müasir
ədəbiyyatın köklü, aparıcı hadisələrin və meyllərin yanından sükutla keçməmişdir və bu, bizə ondan həm də
bir tənqidçi kimi danışmağa kifayət qədər əsas verir. Əslində belə bir cəhət həqiqi ədəbiyyatşünasa xas
mənəvi əsaslardan və keyfiyyətlərdəndir. Ədəbiyyatşünas bu sözün həqiqi mənasında elə şəxsdir ki, onun