9
tarixini yazmış və bu mövzuda fundamental tədqiqat əsəri nəşr etmiş birinci müəllifdir. Bu mövzuda
doktorluq dissertasiyası müdafiə edən (1965) K.Talıbzadənin problemə aid xeyli məqaləsi, nəhayət, 1966-cı
ildə «XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi» kitabı nəşr olmuşdur. Sonrakı illərdə də K.Talıbzadənin ədəbi
tənqidin tarixi və nəzəriyyəsi ilə məşğul olduğunu görürük. Hətta bir müddət Ədəbiyyat İnstitutunda onun
rəhbərliyi altında ədəbi tənqidin tarixi və nəzəriyyəsi şöbəsi yaradılmış və fəaliyyət göstərmişdir. Eyni
zamanda o, bu mövzunu məqalələrində, ayrı-ayrı tədqiqatlarında da ardıcıl davam etdirmişdir. «Ədəbi tənqid
haqqında qeydlər» kitabı (1967) bütövlükdə müasir tənqidin vəziyyətinə və problemlərinə həsr olunmuş
məqalələrdən ibarətdir. «Ədəbi irs və varislər» (1974), «Sənətkarın şəxsiyyəti» (1978), «Tənqid və
tənqidçilər» (1989) kitablarında, məqalələr toplularında da ədəbi tənqidin tarixi və nəzəriyyəsi mühüm
problemlərdən birini təşkil etdiyini deməliyik. Nəhayət, 1966-cı ildə nəşr olunmuş kitabı əsaslı şəkildə
işləyərək, onu yeni materiallarla daha da zənginləşdirərək, strukturunda və nəzəri təsnifatında zəruri
dəyişikliklər apararaq onu 1984-cü ildə «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi (1800-1920)» adı ilə çap
etmişdir. Kitab həmin ildə Respublika Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Maraqlıdır ki, bu kitabdan
sonra da K.Talıbhadə tənqid mövzusundan, tənqid tarixi problemindən ayrılmamışdır və bir çox
məqalələrində bu istiqamətdəki tədqiqatı müvəffəqiyyətlə davam etdirmişdir.
Bir sözlə, görkəmli alim təxminən otuz ildən çoxdur ki, bu problemlə məşğuldur, tədqiqatlarını əsasən
bu istiqamətdə aparır və son illərin hadisələri də sübut edir ki, K.Talıbzadənin bu tədqiqat yolu düzdür,
səmərəli və perspektivlidir.
Beləliklə, K.Talıbzadə tənqidin bütövlükdə tarixini yazdı, yəni ədəbi tənqidi sistemli tədqiq etdi və
bununla da ədəbiyyat tarixi elminin çox vacib və geniş, fundamental vəzifələrindən birinin həllini
gerçəkləşdirdi. Belə ki, 60-cı illərdə nəşr olmuş üçcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» əsərində
ədəbiyyatın digər əsas canrları ilə bərabər və onlarla eyni səviyyədə ədəbi tənqidin də burada ayrıcı və xüsusi
şəkildə təmsil olunduğunu görə bilirik. Üçcildlikdə M.F.Axundovun tənqidi, XX əsrin əvvəllərində ədəbi
tənqidin yaranması və milli ədəbi prosesdə bərqərar olması kimi köklü bir məsələ izah olunurdu. Ədəbiyyat
tarixinin bu bəhsini isə K.Talıbzadə yazmışdı. Onun oçerkində yığcam, lakin əhatəli şəkildə əsrin
əvvəllənrində ideya axtarışları və cərəyanları, ədəbiyyatda yeni məzmun və forma uğrunda mübarizəsi,
ədəbiyyatın ictimai fikir kimi fəallaşmasında tənqidin rolu və s. çox mühüm məsələlər işıqlandırılırdı. Elə bu
illərdə bu istiqamətdə elmi axtarışlarını genişləndirərək K.Talıbzadə XX əsr ədəbi tənqidinin tarixi üzərində
tədqiqat işini intensiv şəkildə davam etdirir. Çox çəkmir ki, XX əsr ədəbi tənqidini bütöv, sistemli tarixini
yazıb tamamlamağa nail olur. XX əsrin əvvəlləri üzərində əsaslı və geniş duraraq K.Talıbzadə bu dövrün
tənqidini, müfəssəl və sistemli şəkildə təmsil edir, onun nəzəri-məfkurəvi və estetik təsnifatını verirdi:
professional tənqidin inkişafında F.Köçərli, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, .A.Sur və başqa tənqidçilərin,
ideoloqların rolunu müəyyənləşdirirdi. Realist tənqidlə yanaşı bu dövrdə ədəbi tənqidin xüsusi. tipoloci
cərəyanı olaraq meydana çıxan romantik tənqidin yaranmasını elmi cəhətdən əsaslandırmaq, bu tənqidin
ideya və estetik prinsiplərini, yaradıcılıq təcrübəsini təhlil etmək də K.Talıbzadənin qarşısında əsas tədqiqat
vəzifələrindən biri səviyyəsində dayanırdı. Və demək lazımdır ki, romantik tənqid cərəyanının təhlili kitabın
çox güclü tərəflərindən birini təşkil edirdi.
Milli tənqidin tarixini təhlil edərkən K.Talıbzadə ancaq tənqidin təcrübəsi ilə məhdudlaşmırdı, yəni
tənqidi ədəbi prosesdən, ədəbiyyatın özündən, sosial həyatın kəsgin məsələlərindən ayırmırdı, əksinə, o, daha
çox və əhatəli dərəcədə tənqidi məhz ictimai-sosial amillər kontekstində nəzərdən keçirir və bu əsasda onun
problemlərini müəyyənləşdirirdi. Tənqid vasitəsilə müəllif ədəbiyyata nəzər salır, dövrün ədəbi prosesini
əhatə etmiş olurdu. Və belə təhlil üsülu tənqidin ədəbi-tarixi prosesdə iştirakının geniş, əhatəli mənzərəsini
yaratmağa imkan verirdi.
“Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi” əsəri, hər şeydən əvvəl, ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyə tarixi
arasındakı münasibətlərin açılıb göstərilməsi baxımından qiymətli və diqqətəlayiq tədqiqat sayılmalıdır.
K.Talıbzadə müasir ədəbiyyatşünaslığımızda xalqın ədəbi-estetik fikir tarixinin, ədəbi tənqid tarixinin
tədqiqatı ilə ardıcıl və fəal məşğul olan alim kimi tanınmışdır. O, ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsinin başqa
sahələri və problemləri ilə məşğul olur. Ancaq bununla belə tənqid tarixi və nəzəriyyəsi onun elmi
fəaliyyətinin əsas problemi və istiqamətidir. O, Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixini yaratmış və bununla da
müasir ədəbiyyatşünaslıqda çox vacib bir elmi məktəbin inkişafına əsaslı təsir göstərmişdir. Bu kitab ilk nəşr
olunduğu vaxtda etiraf etmək lazımdır ki, ədəbiyyatşünaslıq hələ tənqid tarixi ilə ardıcıl məşğul olmurdu; bu
sahədə ancaq bəzi ilk təşəbbüslər vardı. Ədəbiyyatşünaslıq tənqid tarixinin ancaq bəzi görkəmli hadisələrini
və problemlərini öyrənməklə kifayətlənirdi. Tənqid tarixini yaratmaq, bir proses halında onu tarixi inkişafda
tədqiq etmək elmi ədəbiyyatşünaslığın diqqətindən kənarda qalırdı. K.Talıbzadə əsəri ilə
ədəbiyyatşünaslıqdakı bu boşluğu aradan qaldırmaqla yanaşı həm də bu sahədəki tədqiqat təcrübəsini daha
da inkişaf etdirdi. Ədəbiyyatşünaslıqda müəyyən bir tədqiqat istiqamətini təmin etdi. Buna görə də
K.Talıbzadənin kitabı hələ ilk nəşri dövründə ədəbiyyatşünaslığın ciddi nailiyyəti olaraq qarşılandı. Bu kitab