Akarsularda aşindirma akarsu, belirli bir yatak içinde sürekli veya en az bir mevsim boyunca akan sudur

  AKARSULARDA AŞINDIRMA

• Akarsu, belirli bir yatak içinde sürekli veya en az bir mevsim boyunca akan sudur.

• Akarsuyun doğduğu yere kaynak, döküldüğü yere ağız denir.

• Bir akarsuyu komşu akarsu havzasından ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir.

• Su bölümü çizgisi, kalkerli arazilerde, kurak bölgelerde ve bataklık alanlarda belirsizdir.

AKARSULARDA AKIM (DEBİ)

• Akım, akarsu yatağının herhangi bir kesitinden 1 sn.de geçen su miktarıdır.

• m ³/sn  olarak ifade edilir.

• Akımı en yüksek olan akarsu Amazon

• dur. Türkiye’de ise Fırat tır.

Akımda Etkili olan Faktörler

• Havzaya düşen yağış miktarı,

• Araziyi oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği,

• Sıcaklık : Sıcaklığın arttığı dönemlerde buharlaşma artacağından dolayı o dönemde akım düşmesi olur. Ayrıca kış sıcaklıklarının çok düşük olduğu yerlerde yağışlar kar  şeklinde düşer. Bunlar kışın erimediği için akarsu bu dönemde beslenemez. Dolayısıyla akım düşmesi görülür.

• Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü

• Havzanın genişliği,

• Havzadaki dağların kar buzları,

• Yer altı suları ve kaynakları,

• Beşeri faktörler: Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması

AKARSU REJİMİ [Akarsuyun akımında yıl boyunca meydana gelen değişikliğe akarsu rejimi denir]

• Akarsu Rejiminde Etkili Faktörler

• Yağış rejimi (en fazla etkili olan faktördür)

• Sıcaklık şartları

• Havzanın genişliği: Aynı iklim bölgesinde geniş olması sadece akımı etkiler. Farklı iklim bölgelerinde geniş ise rejim daha düzenli olur.

• Akarsu yatak eğimi: Eğimin fazla olması rejimin düzensizliğine yol açar.

Rejimlerine Göre Akarsular

• Düzenli Rejimli Akarsular: Yıl boyunca akım değişikliğinin az olduğu akarsulardır. Ekvatoral iklim ve Ilıman Okyanus iklimlerindeki akarsular. Bu akarsular yıl boyunca  enerji üretmeye, sulama, içme suyu elde etmeye ve ulaşıma elverişlidir.

• Düzensiz Rejimli Akarsular: Yıl boyunca akım değişikliğinin fazla olduğu akarsulardır. Yağış rejimi düzensiz olan iklimlerde görülür.

• Karma Rejimli Akarsular: Sularını farklı iklim bölgelerinden toplayan akarsulardır. Türkiye akarsuları genelde karma rejimlidir. Çünkü kısa mesafede iklim değişmeleri  görülür. 

• Sel Rejimli Akarsular: Yağışlı dönemlerde coşkun akarsular haline gelip, kurak dönemde kuruyarak ortadan kalkan akarsulardır. Örnek: İç Anadolu Bölgesi akarsularında olduğu gibi.

• Kaynak Sularıyla Beslenen Akarsular: Gür kaynaklarla beslenen ve seviyelerinde çok  az değişikliğin olduğu akarsular da vardır. Örnek: Manavgat Çayı gür karstik kaynaklarla beslendiği için Akdeniz’deki diğer akarsulara göre daha düzenli akıma sahiptir. Ayrıca  Düden Suyu ve Köprü Çayı da kaynaklarla beslenen akarsulara örnektir.

AKARSULARDA AŞINDIRMA  

• Kimyasal aşındırma: Akarsuyun geçtiği yerlerdeki kolay eriyebilen kayaları eriterek beraberinde taşıması olayıdır.

• Mekanik aşındırma: Akarsuların aşındırması daha çok mekanik yolla gerçekleşir.

  Mekanik Aşındırmada Etkili Olan Faktörler

• Akarsu yatak eğimi,

• Akarsuyun akımı,

• Akarsuyun akış hızı,

• Akarsuyun yük miktarı,

• Akarsuyu yatağı çevresindeki bitki örtüsü,

• Akarsu yatağındaki kayaların özelliği,

• Akarsular aşındırma faaliyetini daha çok ağızdan kaynağa doğru geri aşındırma şeklinde gerçekleştirir.

• Denize dökülen bir akarsu yatağını en son deniz seviyesine kadar aşındırır.

AKARSU ASINIM ŞEKİLLERİ

AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ

• 1. VADİ: Akarsuların aşındırarak içinde aktığı , sürekli inişi olan yatağına denir.

• Vadi Tipleri:

• a. Çentik (“v” biçimli ) vadi: Akarsu yatak eğiminin fazla olduğu alanlarda derine aşındırmanın etkisiyle oluşurlar.  

b. Boğaz (yarma ) vadi: Akarsular tarafından dağların enine yarılması sonucu oluşan ve 

• b. Boğaz (yarma ) vadi: Akarsular tarafından dağların enine yarılması sonucu oluşan ve 

• profilleri “u” harfine benzeyen vadilerdir. Türkiye’de en fazla Karadeniz ve Akdeniz

• Bölgelerinde görülür. Kıyı ile iç kesim arasında önemli geçit yollarıdır.

c. Kanyon Vadi: Oluşumu boğaz vadilere benzer. Fakat kalkerli arazi üzerinde oluştukları için yamaçları basamak basamak düzlüktür.

• c. Kanyon Vadi: Oluşumu boğaz vadilere benzer. Fakat kalkerli arazi üzerinde oluştukları için yamaçları basamak basamak düzlüktür.

• Ör: Göksu vadisi ve Köprülü kanyonu. Dünyanın en büyük kanyonu A.B.D’de Colorado kanyonudur.  

d. Tabanlı vadi: Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda yana aşındırmanın etkisiyle oluşur.

• d. Tabanlı vadi: Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda yana aşındırmanın etkisiyle oluşur.

• Ör: Ege Bölgesi akarsu vadilerinde olduğu gibi.   

2)MENDERES (BÜKLÜM): Akarsu yatak eğiminin az olduğu alanlarda , akarsuyun büklümler yaparak akması sonucu oluşurlar.

• Menderesler oluşturan bir akarsuyun özellikleri

• Yatak eğimi azdır.

• Akış hızı azdır.

• Aşındırma gücü azalmıştır.

• Boyu uzamıştır.

• Sık sık yatak değiştirir.

• Hem aşındırma hem de biriktirme yapar.  

DEV KAZANI

• Akarsuların şelale şeklinde aktığı yerlerde, suların düşme alanında aşındırma ile oluşan çukurluklara denir.

• Ör:Manavgat, Kurşunlu, Düden şelalelerinde 

• olduğu gibi.

PERİBACALARI:

• Volkanik arazilerde kalın tüflü arazilerde) sel aşındırması sonucu oluşur.

• Tüfler içindeki lavlar yüzeyi kaplayarak akan sel sularının aşındırıcı etkisine karşı  altlarındaki tabakaları korurlar. Zamanla çevresine göre aşınmamış yer şekilleri oluşur. 

• Bunlara peribacaları denir.

• Ör: Ürgüp, Göreme, Avanos, ıhlara Vadisi çevresinde (Nevşehir) görülür.

6)KIRGIBAYIR (Badlands: Kötü arazi):

• Eğimin fazla , bitki örtüsünün seyrek olduğu milli, tüflü arazilerde sel sularının araziyi çok sık bir şekilde yarması ile oluşan yer şekilleridir.

•   En fazla İç Anadolu ve G.Doğu Anadolu Bölgelerinde görülür.  

PLATO:

• Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklere denir. En fazla İç Anadolu Bölgesinde görülür.

• İç Anadolu Bölgesi: Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok, Uzun yayla.

• Akdeniz Bölgesi: Taşeli ve Teke platoları.

• G.Doğu Anadolu Bölgesi: G. Antep ve Ş.Urfa platoları

• Doğu Anadolu Bölgesi: Erzurum-Kars platoları.

• Ege Bölgesi:Bayat (Yazılı kaya ) platosu

Aşınma

•  

• Çevre koşulları bir yüzeyin çeşitli biçimlerde aşınmasına neden olabilir. Bunlar ortaya çıkış biçimlerine göre fiziksel-mekanik, kimyasal, biyolojik ve biyokimyasal aşındırmalar olarak sınıflandırılabilir. Aşınmanın derecesi o çevrenin iklim ve hidroloji koşullarına bağlı olarak değişir.

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

AKARSULARDA BİRİKTİRME  

• Akarsu Biriktirmesinde Etkili Olan Faktörler

• Yatak eğiminin azalması (en fazla etkili faktör).

• Akış hızının azalması.

• Yük miktarının artması.

• Akımın düşmesi.

• Akarsu gücünün azaldığı yerde taşıdığı maddeleri biriktirmeye başlar. Gücünün azaldığı  yerde önce iri maddeleri gücünün tamamen azaldığı yerde ise ince maddeleri biriktirirler.  

BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

• 1. Birikinti Konisi: Dağlardan inen akarsu veya derelerin taşıdığı malzemeleri, dağ eteğinde eğimin azalması sebebiyle yelpaze şeklinde biriktirmesidir.  

2) Dağ eteği ovası: Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan hafif dalgalı düzlüklere  denir.

• 2) Dağ eteği ovası: Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan hafif dalgalı düzlüklere  denir.

• 3)Dağ içi ovası: Etrafı dağlarla çevrili çukur alanlara inen akarsu ve derelerin taşıdıkları malzemeleri yatak eğimlerinin azaldığı yerde biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir.

4)Taraça (Seki):

• Akarsuların önce biriktirmesi, sonra tekrar aşındırması ile oluşan basamak şeklindeki düzlüklerdir. Sekiler eski vadi tabanlarıdır.

• Akarsuyun tekrar aşındırma yapabilmesi için:

• Akım yükselmesi veya taban seviyesinin yükselmesi gerekir.

5)Delta ovası:Akarsuların denize döküldüğü yerde taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle  oluşan düzlüklerdir.

• 5)Delta ovası:Akarsuların denize döküldüğü yerde taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle  oluşan düzlüklerdir.

• Ör: Çukurova, Bafra, Çarşamba, Göksu gibi.

• Delta ovasının oluşabilmesi için:

• Döküldüğü deniz sığ olmalı (kıta sahanlığı geniş olmalı)

• Kıyı akıntısı olmamalı.

• Gel-git olayı kuvvetli olmamalı.

• Bol miktarda alüvyon taşınmalı.

• Kuzey batı akarsularının hiç birisi döküldüğü yerde delta ovası oluşturamaz.

6)Irmak adası: Akarsu yatak eğimini azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonların yatak içinde birikmesi ile oluşur.  

• 6)Irmak adası: Akarsu yatak eğimini azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonların yatak içinde birikmesi ile oluşur.  

• 7)Taban Seviyesi Ovası: Deniz seviyesine yaklaşan akarsuların taşıdığı maddeleri yatağı çevresinde biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir.

HAZIRLAYAN: ÖZGE SALARVAN