Akif aşirli
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ənvər Paşa, Nərimanov və Şərq xalqlarının qurultayı
6
Yazmış olduğu dərsliklər minlərlə gəncin savadlanmasına gətirib çıxardı. O, “Azərbaycan dilinin sərhvi- nəhvini” yazıb ana dilinin qramatik qaydalarını sistemləşdirib kitab halına saldı. Odessada Tibb Universitetində oxumaq üçün milli burjuaziyanın görkəmli siması Hacı Zeynalabdin Tağıyevin borc iltizamına qol çəkib xalqın sağlamlığı yolunda çalışacağını düşünürdü. Bakının Qara şəhərində imkansız fəhlələr üçün açdığı xəs-təxana ona ömürlük xalq tərəfindən “Bizim doktor” adını qazandırdı. “Bizim doktor” traxoma, vəba əleyhinə tibbi təbliğat apararaq, millətin səhiyyə mədəniyyətinin formalaşmasında çox böyük fəaliyyət proqramları müəyyənləşdirdi. Nərimanov sosialist hərəkatında yaranmış qeyri-millətlərin monopoliyasını dağıtmaq və azərbaycanlıları yeni yaranmış solyönümlü ideyalardan kənarda qalmamalarını təmin etmək üçün 1904-cü ildə “Hümmət” adlı siyasi qurum yaradanlardan oldu. Azərbaycanın ilk sosialistləri, sonralar bolşeviklərin sıralarına qatılanların hamısı demək olar ki, milli təmayülçü kommunistlər kimi güllələnib, repressiya olundular. 1937-ci ilin ittihamnamələrində müttəhimlərə adətən bir sual da verirdilər: “Siz Nərimanovun millətçi qrupuna nə vaxtdan daxil idiniz”. SSRİ tarixşünaslığından fərqli olaraq, Avropa tarixçiləri Şərqdə sovetləşmə prosesinə aid araşdırmalarında Nərimanovun “Hümmət”çilərinə daha geniş, əhatəli yer veriblər. A.Benniksenin “Azan səsləri” kitabı bu baxımdan tədqiqatçılar üçün yeni ola bilər. Nərimanov kommunizm ideyalarına inanırdı. Rusiya bolşevikləri elə ki Azərbaycanda sovetləşmə adı ilə milli qırğınlara, fitnə-fəsadlara yol verib bu məmləkətin torpaqlarını parçalamağa başladı, onda Nərimanov səhv etdiyini anladı və çalışdı ki, öz yolunu müəyyənləşdirsin. Bu yol isə rus bolşevizminin əsarətində olan türk cümhuriyyətini birləşdirib Turan Sosialist Cümhuriyyəti Birliyinin yaradılması idi. Tatar kommunisti, bir müddət Stalinin “sağ əli” olan, 1929-cu ildə güllələnən Mirsultan Qaliyev, türk tarixçilərinin yaxşı tanıdığı Zəki Vəlidi Toğan və Nəriman Nərimanov bu ideya üzərində düşünməyə, qafalarda olan birliyin kağız üzərinə köçürülməsinə başladılar. Yavaş-yavaş sovet diktatura rejimini formalaşdıran Stalin türklərin bu birlik planını elə qafalardaca məhv etməyə girişdi və son nəticədə istəyinə nail oldu. Sovet hakimiyyəti, “bolşevik ideoloqları” Nərimanovun bu cəsarətini, xalqa bağlılığını, müstəqil dövlətçilik iddiasını ona bağışlamadı. 1925-ci ildə müəmmalı bir vəziyyətdə öldürüldü.
Ötən əsrin qaranlıq səhifələri Azərbaycan tarixçiləri üçün kifayət qədərdir. Ələlxüsus 1905-ci ildən başlanan inqilabi hərəkatlar dönəmindən sonrakı Azərbaycan tarixi və siyasi coğrafiyası əhatəli və obyektiv, ədalətli tədqiqatını gözləyir. Bu sahədə müəyyən işlər görülsə də, yetərli deyil. Tariximizin nərimanovşünasları bu sahədə yeni tədqiqatlar aparmalı, sovet dönəmində bu tarixi şəxsiyyətin fəaliyyətinin hansı mərhələlərinə aydınlıq gətirmək mümkün olmayıbsa, onu yerli-yataqlı nizamlayıb öz yerinə qoymalıdır. Bu baxımdan Nərimanovun yeritdiyi Azərbaycan-Türkiyə siyasətinin detalları, Moskvanın bu əlaqələrə münasibətdə hansı mövqeni sərgilədiyi, hansı təsir və təzyiq mexanizmlərini işə saldığı maraqlı olduğu qədər də aktualdır. Ənvər Paşa, Atatürk, Mustafa Sübhi ilə Nərimanovun ilişgiləri diqqətdən yayınmamalıdır. Türkiyədə bəzi araşdırıcılar artıq bu münasibətlərin ayrı-ayrı detallarını arxiv bilgilərinə əsaslanaraq ortaya qoymaları bizim tarixçiləri də bu işə həvəsləndirməlidir. Siyasətə erkən yaşlardan qatılan, gənc türklər inqilabının əsas simasından “İttihad Tərəqqi” Partiyasının liderinə çevrilən, Osmanlı İmperiyasının hərbi naziri və baş qərargah rəisliyinə qədər yol gələn Ənvər Paşanın Azərbaycana olan sevgisindən, Azərbaycan dövlətinin qurulmasında vermiş olduğu böyük mücadiləsindən bəhs edən xeyli sayda faktlar kitab halına salınıb. Bu əzabkeş, ürəyində türk sevgisi olan Turan aşiqinin Mudros sazişindən sonra Osmanlı Türkiyəsini ağır şərtlər altında öz taleyinə buraxması, Ənvər Paşanın yüksəklikdən enməsidir ki, bu eniş onun taleyini müvəqqəti olaraq bolşevikə bağladı. Milliyyətçi Nərimanın bolşeviklərə inanıb, müstəqil Azərbaycan vədinə aldanaraq atdığı addımı sanki Ənvər Paşa da davam etdirməli oldu. Mudros məğlubiyyətindən sonra alman sualtı qayığında Tələt Paşa ilə birlikdə Odessaya, oradan Berlinə gedən Ənvər Paşa bir müddətdən sonra Moskvaya gəldi. Uçduğu təyyarə yolda qəzaya uğrasa belə Paşa salamat qalmış, gənc rus dövləti üçün təhlükəli hesab olunsa da, bütün qadağaları aradan qaldırıb, Kremldə Leninlə görüşmüşdü. Ənvər Paşanın kimliyi və fəaliyyəti aydın olduğundan Türkiyənin, Türküstanın sovetləşməsini həyata keçirmək üçün bu məğrur, iradəli türk generalından yararlanmaq “İnqilab dahisi”nin nəzərində heç də pis plan deyildi. Lenin Ənvər və Tələt paşaların Cənubi Qafqazın sovetləşməsində bolşeviklərlə əlaqəli fəaliyyət göstərməsini də unutmamışdı. Leninlə Ənvər Paşanın münasibətlərini dərinləşdirəcək hadisələr də gözlənilən idi və buna Ulyanov inanmaq istəyirdi. Türk paşaları Moskvada razılıq əsasında “İslam Dirçəliş təşkilatı” yaratdılar. Bu elə bir dönəm idi ki, Ənvər Paşa itirilmiş mövqeyini və nüfuzunu qaytarmaq üçün addımlar atır, Şərq xalqlarının zülmdən xilasını bolşevikləşmədən, sosialistlərlə əlaqələrdən gəlib keçdiyini düşünürdü. Ənvər Paşa Nərimanovu qiyabi tanıyır, haqqında müəyyən məlumatlara sahib idi. Paşa Nərimanla əlaqəli məlumatları Qafqaz İslam Ordusunun komandanı kimi Azərbaycana göndərdiyi ögey qardaşı Nuru Paşadan eşitmiş, onun qərargaha göndərdiyi raportlarından oxumuşdu. “İttihad Tərəqqi”çilər Osmanlı Türkiyəsinin çətin
Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|