7
beynəlxalq çəkişmə və müharibələrin çıxılmaz vəziyyətində, Azərbaycan istiqlalını bolşeviklərlə siyasi əlaqələrə,
yaxınlıqlara qurban verməli oldular.
Türkiyənin istiqlal savaşını apararaq, səngərlərdən çəkilməyən Mustafa Kamal Paşa da eynən “İttihad
Tərəqqi”çilər kimi düşünür, sovet Rusiyası ilə əlaqələrə başlamaq üçün Şərq Orduları komandanı Kazım Qarabəkir
Paşaya bolşeviklərlə əlaqələr qurmağı tapşırırdı: “Bu gün Anadolunun xilası üçün bolşevik orduları ilə əl-ələ
verərək, hərəkətdən başqa, bir çarəmiz qalmamışdı. Türkü və islamı əbədiyyən yaşatmaq və bu fürsəti qalib
etməklə olacaqdır. Azərbaycanın şərəfli bir iş yapacağı ve yaxud 150 milyon islamın həyat və namusunu boynuna
alacağı dəqiqələri yaşayırıq, bolşeviklərlə müttəfiqlik hərəkətimiz də bu sürətlə Anadolu türkləri ilə çalışmanıza
ümid edir və intizardayıq”. Kazım Qarabəkir Paşanın çox təsirli bu müraciətinin ardınca Mustafa Kamal Paşanın
1920-ci ilin aprelin 26-da Moskvaya, Leninə göndərdiyi məktub bu məqsədi daşıyırdı. Bakıda türk zabitləri, başda
Xəlil Paşa olmaqla, Qızıl Ordunun Azərbaycana gəlməsini istəyirdilər. Sovet Rusiyası Türkiyənin düşdüyü bu
əlverişsiz vəziyyətdən istifadə edərək, bir tərəfdən “İttihad Tərəqqi”çilərlə, digər tərəfdən isə Mustafa Kamal Paşa
ilə əlaqələr qurur, təsir dairəsini genişləndirməklə bu iki siyasi güc mərkəzləri arasında manevr edirdi. Nərimanov
mərkəzin bu siyasətini çox yaxından izləyir, hələlik hər iki tərəflə münasibətlər qurmaqda maraqlı görünürdü.
Çünki Anadoluya sosializm ixrac etmək üçün Ənvər və Tələt Paşalar kifayət qədər yararlı görünürdülər. Məhz
buna görə Leninin tövsiyyəsi və Stalinin göstərişi ilə 1920-ci il iyun ayının əvvəllərində Nərimanovun sədrliyi ilə
keçirilən Şərq xalqları konqresində Ənvər Paşa qurultay nümayəndəsi qismində iştirak etdi. Nərimanovla görüşən
Ənvər Paşa “əzilən türk xalqlarının istiqlalını Sovet Rusiyası ilə əməkdaşlıqda gördüyünü” söyləyərək,
bolşeviklərin 1917-ci ildə qəbul etdikləri “xalqların öz müqəddaratını təyin etmək” direktivlərini yüksək
qiymətləndirirdi. Azərbaycanda əvvəlcə Nuru Paşanın, sonra isə Mustafa Kamal Paşa Atatürkün müşaviri işləmiş
Əhməd bəy Ağaoğlunun baxışları ətrafında müzakirələr apardılar. Nərimanov Paşanın Azərbaycan istiqlalında
əvəzsiz xidmətlərini xatırlayaraq, xalqın ona olan sevgisinin dərin olduğunu bilirdi. Ona görə Paşaya lazımi qədər
hörmət-izzət göstərdi. Ancaq “ÇK”-nın həmlələrindən onu qorumaqda aciz idi. 8 gün çəkən Şərq Xalqları
Qurultayını Nəriman Nərimanova giriş nitqi ilə açaraq gündəliyi elan etdi. Fəxri başqanlığa Lenin, Trotski,
Znovyev, başqanlığa isə Nərimanov, Znovyev seçildilər. Türkiyə heyəti ilə qurultaya qatılanlardan Mustafa Sübhi,
Bahəddin Şakir, Trabzonlu Hafız Mehmet, Təhsin bəylər Şərq Şurası üzvlüyünə seçildilər. Türkiyə Böyük Millət
Məclisi isə Bakıya müşahidəçi sifəti ilə İbrahim bəy Qalini göndərmişdi. “Şərq-Qərb məsələsi: Mirsultan Qaliyev”
kitabında araşdırmaçı Oğuz Şaban qurultayın materiallarını geniş təhlil edərək yazır: “Bakı konqresindən
danışarkən bu toplantı ilə əlaqəli Ənvər Paşadan bəhs olunmalıdır. Çünki Moskvanın bu konqresdən gözlədiyi ən
böyük iş, bəlkə də başda gələni Ənvər Paşanın Şərq xalqları üzərindəki nüfuzundan yararlanmaq niyyətiydi. Ənvər
Paşa ilə hər dəfə görüşündə müsəlman nümayəndələr ayağa qalxaraq “salavat” çevirirdilər. Müsəlman
nümayəndələrinin Ənvər Paşaya sevgisi o qədər böyük idi ki, onun əlini, ətəyini öpürdülər. Hətta özünü onun
maşının qabağına atanlar da vardı”.
Təbii ki, bu səhnələr Zinovyevin, Kirovun, Orconikidzenin nəzəri-diqqətindən yayına bilməzdi. Bu arada
bolşeviklər Ənvər paşadan yararlanmaq yerinə, onu nüfuzdan salma yollarını aramağa başladılar. Nərimanovdan
kənar tədbirlər planı hazırlamağa başlayan Zinovyev Ənvər Paşanın qurultay nümayəndələri üçün edəcəyi
məruzənin Mustafa Sübhi tərəfindən oxunmasını təşkil etdi. Bu tədbirlər yenə də istədikləri nəticəni vermədi.
Türkiyənin şanlı kommunisti Mustafa Sübhi Paşanın məruzəsini oxuyurdu: “Türkiyə savaşa girdiyi anda dünya iki
hissəyə bölünmüşdü. Birincisi, yaşlı Çar Rusiyası və onun kapitalist və imperialist müttəfiqləri, ikincisi isə
Almaniya və ətrafı. Amacları bizi boğmaq olan Çar Rusiyasına, İngiltərəyə qarşı mübarizə apardırdıq, ancaq ən
azından həyatımıza qəsd etməyəcəyini söz verən Almaniyanın yanındayıq. Demə, alman imperialistləri yağmaçı
amaclarını gerçəkləşdirmək üçün bizdən yararlanırmış. Ancaq bizim yalnız bir düşüncəmiz vardı. Müstəqilliyimizi
qorumaq”.
Kiçik xalqlara öz müqəddaratını təyin hüququ verən, müstəqillik vədlərini pafosla söyləyən Sovet
Rusiyasının siyasi məzmununda, taktiki gedişlərində heç də Çar Rusiyasından fərqlənmədiyini Nərimanovla
yanaşı, Ənvər Paşa da proseslərin gedişində anladı. Anladı ki, Sovet Rusiyası Şərq xalqlarına “qoyun sürüsü”,
onların tarixi torpaqlarına isə müstəmləkəsi kimi baxır. Türkiyə tarixi bilicilərinin yaxşı tanıdıqları Zəki Vəlidi
Toğan Şərq Xalqları Qurultayında Zinovyevin, Kirovun davranışlarını təhlil edərək bunları söyləyir: “Qurultayda
iştirak etmək üçün iyul ayında gizlin Bakıya gəldik. Mustafa Sübhinin siyasəti altında iç dairələrlə, rəsmi hökumət
nümayəndələri ilə müzakirələr apardıq. Qurultayda Zinovyev və radiklər şərqlilərə qoyun sürüsü kimi baxır, hər
kəsin arxasından biri neçə xəfiyyə təyin edib, təqib etdiklərindən bir çox şərqli sovet dostlarının fikirləri dəyişildi”.
“Tağıyev Teatrı”ndan çıxıb qaldığı otelə gedən zaman rus “ÇK”-nın killeri Reissic tapançadan Ənvər
Paşaya atəş açsa da, rus gilizləri yan keçdi. Reissic tutuldu. Sonradan həbsdən azad edilərək, növbəti terraktlarını
həyata keçirmək üçün fövqəladə komissar kimi Daşkəndə göndərildi. Bütün bu qalmaqallı Bakı qurultayından
sonra Ənvər Paşa Nərimanovla görüşüb, sovet Rusiyası ilə Şərq ölkələri arasında dərinləşən ziddiyyətləri görüb
Türküstana yola düşdü. Bəzi araşdırmaçılar Ənvər Paşanın Türküstana gedişinin Leninin xahişi ilə gerçəkləşdiyini,
basmaçalarla Qızıl Ordu arasında vasitəçilik missiyasını həyata keçirmək təklifiylə əlaqələndirirlər. Hər halda
həqiqət naminə obyektiv, dəlillərə əsaslanan tədqiqatların aparılması vacibdir. Ancaq Ənvər Paşanın Nərimanovla