8
söhbətindən sonra qələmə aldığı xatirə yazısında bunları anladır: “İndi daha anlayıram ki, idealımı
gerçəkləşdirmək üçün imperializmin boyunduruğu altında əzilən xalqların qurtuluşu, üçün, öncə bu xalqlar
üzərində rus imperializminə son verməliyik”.
Türk xalqlarının Sovet Rusiyası adı altında cildini dəyişmiş qoca imperialist dövlət tərəfindən istismarına
qarşı mücadiləyə başlayan Ənvər Paşa Türküstanda ətrafına kifayət qədər mücahidlər toplaya bildi və Qızıl
Orduya qarşı mübarizələrə başladı. Məhz onda Nərimanovun Mirsultan Qaliyevin, Zəki Vəlidi Toğanın “Qızıl
Turan” Sosialist Cümhuriyyətləri ideyasının əsası qoyuldu.
9
“Qızıl Turan” ideyası
Azərbaycan sovetləşməsinin ilk
mərhələsini
Moskvanın güc və siyasi birlikləri vastitəsilə həyata keçirən
Nərimanov artıq 1921-ci ilin əvvəllərində xalqa vəd edilən müstəqilliyinin, firavan həyat şəraitinin puçluğunu dərk
edir, siyasətində müəyyən dəyişikliklər etmək istəyirdi. Tək Azərbaycan daxilində mərkəzə qarşı müxalifətçilik
etmək mümkünsüz idi, çünki Mikoyanın təbirincə deyilsə, “Nərimanov” elə əhatə olunmuşdu ki, öz nüfuzundan
istifadə edə bilmirdi”.
Getdikcə böyük nüfuz itkisinə düçar olan inqilab rəhbəri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində mübahisəli
ərazilər hesab edilməyən bölgələrin mübahisəli elan olunaraq Ermənistana verilməsi prosesinə etiraz etsə də, fayda
vermədi. Öz siyasi bioqrafıyasına “1 dekabr bəyanat”ı ilə ləkə vuraraq çıxılmaz vəziyyətə düşdü. Onun manevr
imkanları getdikcə tükəndiyindən, Azərbaycanın xaricində dayaq axtararaq, şərqli kommunistlərin içərisində
ideyaca özünə yaxın olanları bir araya gətirib mərkəzə güc nümayiş etdirmək istədi. Bu cür siyasi davranışlar
Azərbaycanın itirilmiş müstəqilliyin bərpası və torpağının qorunmasına cəhddən doğurdu. Stalinə, Çiçerinə qarşı
sərt ittihamlarla çıxış edən məşhur tatar kommunisti Mirsultan Qaliyev ideyaca Nərimanova daha yaxın
görünürdü. Sovetlərin Şərq siyasətinin mənfi təzahürlərinə görə “rus burjuaziyasının rus proletariatı ilə
əvəzlənməsi Şərq insanının kədərini azaltmaz” fikrini cəsarətlə söyləyən Mirsultan Qaliyev çox məsələlərin
əleyhinə idi. O, “parçala və hökm sür!” şüarının Çar Rusiyasından siyasi varisçilik baxımından Sovet Rusiyasına
keçdiyini gözəl anlayır, islam dininə qarşı aparılan zor siyasətini qəbul etmirdi. Düşüncə etibarı ilə Nərimanovla
eyniyyət təşkil edən Mirsultan Qaliyev təhlili məqalələrində yazırdı: “İslam sinfi deyil, sinifləri ortadan qaldırdığı
üçün kommunizmlə uyğunlaşa bilər. Ancaq bu siyasəti həyata keçirmək istəmirlər. Ona görə də Rusiyada əzilən
məzlum şərq xalqları birləşməlidir. Turan yaratmalıdır. Müstəqil Türk Cümhuriyyətləri yaradılmalıdır”. Bu tezislər
milliyyətçi kommunistlərin proqramlarının ana xəttini təşkil edirdi. Məmməd Səid Ordubadi də “Nərimançılıq”
xatirə yazısında məhz bu proqramın varlığına işarə edərək, bu ideyanı “miliyyətçiliyin qarmaqarışıq” təzahürü
kimi qiymətləndirirdi. Azərbaycanda “Nərimançılıq”la Orta Asiyadakı “Sultan Qaliyevçilik” siyasi mahiyyət
etibarı ilə bir-birinə bağlı idi. Ağsaqqal yazıçı M.S.Ordubadinin xatirəsində toxunduğu “Nərimançılıq” türk
cümhuriyyətlərinin sovetləşməsindən sonra dövlətlərin milli məzmununun qorunub saxlanması, idarəçiliyin milli
kadrlar tərəfindən həyata keçirilməsini özündə ehtiva edirdi ki, bu da yalnız ideya olaraq Sovet Rusiyası üçün
ziyanlı görünürdü. Bakıda Şərq Xalqları Qurultayından sonra Ənvər Paşa vəziyyəti görüb təhlil edərək, çıxış
yolunu Rus İmperializminə qarşı mübarizədə görürdü və o, bu mücadiləni qəhrəmancasına apardı. Və nəticədə
Türküstanda XI Qızıl Ordu tərəfindən 1922-ci ildə Orucluq bayramı günü qətlə yetirildi. Ənvər Paşanın taktiki
baxımdan müəyyənləşdirdiyi ideyanı Mirsultan Qaliyev də Nəriman Nərimanov siyasi nəzəri baxımından
proqramlaşdıraraq, gizli müzakirələrə rəvac verdilər. 1929-cu ildə növbəti dəfə Stalinin göstərişi ilə “KQB”
tərəfindən həbsə alınan Mirsultan Qaliyev “Qızıl Turan”ın ideya müəlliflərinin adlarını açıqlamalı oldu.
Azərbaycandan bu siyahıda Nərimanovun, Tağı Şahbazi Simurqun, Sultan Məcid Əfəndiyevin, doktor
İsrafılbəyovun adları sadalanır və bəlli olur ki, bu ideyanın müəllifliyi Nəriman Nərimanova məxsusdur. Partiyanın
XII qurultayı vaxtı Moskvada keçmiş “Paris” otelində yoldaş Nərimanovun odasında iki toplantı keçirdik. Mən ilk
toplantıya telefonla yoldaş Nərimanovun adından dəvət edilmişdim. Buraya xeyli sayda kommunistlər toplaşdı.
Gürcüstandan iki yoldaş da bizimlə idi. Fəqət isimlərini unutmuşam: “Xatırlayıram, birisi yoldaş Qəmbərov idi.
Toplantıda Türk-Sovet Cümhuriyyətləri Birliyinin qurulması yolunda ayrı-ayrı insanların əlaqələrini uyğunlaşdıran
söhbətlər gedirdi. İkinci toplantı yenə eyni yerdə təşkil olundu”.
Mirsultan Qaliyevin “KQB”-yə vermiş olduğu ikinci ifadə də bu baxımdan xeyli maraq doğuraraq
nərimanovşünaslar üçün xeyli materiallar verir:
Təşkilatımızın digər milli bölgələrlə ilişgiləri mövzusunda daha öncə anlatmışdım. Burada sadəcə iki
məsələyə toxunmaq istəyirəm. Birincisi Azərbaycan mövzusu ikincisi isə müxtəlif milli bölgələrdə çalışmaqda
olan krımlı məsləkdaşlarımla bağlıdır. Bir zaman bizimlə əlaqədə olanlardan doktor Sultan Məcid Əfəndiyev,
doktor İsrafilbəyov və Tağı Şahbazini Azərbaycan sağ yönümlü partiyalar olaraq tanıyırdıq. Əfəndiyevi 1919-cu
ildə Şərq Kommunist Xalqlarının 2-ci qurultayından tanıdıq. Baxmayaraq ki, bir zamanlar bizim əleyhimizə idi və
Vladimir İliçin yanındakı toplantıda şəxsən mənim əleyhimə ağır ifadələr işlətmişdi. O da 1921-ci ildə rəhmətlik
Nərimanovla birlikdə bizə qatıldı. Tağı Şahbazini 1917-ci ilin fevral inqilabı zamanı Bakıda Hümmət Partiyasında
olduğu zamanlardan tanımışdım. Rəhmətlik Nərimanovu da 1915-ci ildən şəxsən tanıyırdım. 1920-ci ildə onların
hamısı ilə yazışırdım. Partiyadan çıxarıldıqdan sonra 1926-cı ildə bir dəfə Əfəndiyevi gördüm. Oteldəki odasına
getdim və Azərbaycan “Sağ”çılarının müxalifətə baxışı mövzusunda söhbət etdim. Eyni zamanda o dönəmdə
Azərbaycanda çalışmaqda olan Z.Buluşevə qarşı diqqətli olmalarını söylədim. Z.Buluşev “sağ”çı olaraq tanınsa
da, fəqət 1923-1924-cü illərdən öncə bəzi həmkarlarımız onun səmimiyyətindən şübhələnmişdilər. Öncə mən,
daha sonra da Yunis Validov onun bəzi hərəkətlərini ifşa etmişdi. Yoldaş Əfəndiyev müxalifətə baxışımız
xüsusunda bu görüşü ortaya qoydu. Nəriman Nərimanov zamanında mövcud olan və milli məsələdə Trotski ilə
eyni mövqedə hərəkət edilməsinin yanlışlığı ortaya çıxmışdı. Bu hərəkət tərzini dəyişdirmək və partiyanın mərkəzi
komitəsi ilə ilişgilərimizi çətinə salmamağımız lazım gəlirdi. Mən yoldaş Əfəndiyevin məsələyə baxışına etiraz