10
etdim. Ola bilsin, Azərbaycandakı vəziyyət bəlkə də belə olmasını şərtləndirib. Onunla bir daha görüşmədim.
Partiyadan çıxarıldıqdan sonra Tağı Şahbazi ilə yalnız 1928-ci ilin baharında Yambayevin yanındakı axşam
yeməyində görüşdüm.
Fəqət bir şey soruşmadım, öz odasına gələcəyim və bir şeyləri müzakirə edəcəyimi söylədim. Bunun səbəbi
o dönəmdə bütövlükdə bir çalışma istəyində olmadığımdan qaynaqlanırdı. Daha doğrusu, başqa bir yol ayrımında
idim. İsrafilbəyovla 1919-dan sonra görüşməmişdim. Bizim qrupdan olub Azərbaycan sağçı qrupu ilə bu və ya digər
şəkildə əlaqədə olan yoldaşlarımız onların çox zəiflədiyini hiss etmişdi. Bəlkə də bunun səbəbi milli məsələ
mövzusunda fıkir dəyişiklikləri idi. Buradan da göründüyü kimi, Azərbaycan “sağ”çıları ilə ilişgilərin təzələnməsi
və onların fəaliyyətinin canlandırılması məqsədi ilə şəxsən mənim və digər “sağ”çı yoldaşlarımın fəaliyyətləri
olmuşdur”.
Maraqlıdır ki, Mirsultan Qaliyev 1929-cu ildə növbəti həbslərinin birində həbsxanadan həyat yoldaşına
yazırdı. “Göndərdiyin şeylərin hamısını aldım. Növbəti gəlişində Nəriman Nərimanovun Stalinə ünvanladığı
məktubu gətirəcəyin yükün içərisində keçirə bilsən yaxşı olar”. “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” məxfi
qrifli məktubun varlığından Qaliyevin xəbərdar olması bu iki tarixi şəxsiyyətin gizlin münasibətlərindən, ideya
yaxınlığından doğurdu. Nərimanov məxfi qrifli məktubunda Stalinə Azərbaycanın sovetləşməsi dönəmindən sonra
necə
“simasızlaşdırıldığından”,
Mirzoyanın,
Orconikidzenin,
Mikoyanın,
Sərkisyanın
Bakının
erməniləşdirilməsindən yazır və emosional tərzdə Azərbaycanın müstəqilliyinin məhvindən doğan hisslərini,
fikirlərini bildirirdi.
Mirsultan Qaliyev partiya sıralarından kənarlaşdırıldıqdan sonra 1928-ci ilin baharında Tağı Şahbazi
Simurqla görüşdüyünü söyləsə də, aralarında olan danışıqların mətninə toxunmur. Həmin dönəm Tağı Şahbazi
Bakı Dövlət Universitetinin prorektoru vəzifəsində çalışır, eyni zamanda bədii yaradıcılıqla məşğul olurdu.
Azərbaycan kommunistlərinin “sağçılar” qrupuna aid olan Tağı Şahbaziyə 1937-ci ildə elan olunan ittihamnamədə
onun Nəriman Nərimanovla əlaqələrinə, Azərbaycanın SSRİ tərkibindən çıxarılması haqda mövzulara da
toxunulur.
1937-ci ilin noyabr ayının 2-də Azərbaycan SSRİ XDİK-nın idarə rəisi Sumbatov müttəhim haqda “KQB”-
yə aşağıdakı məzmunda arayış təqdim edir:
“1892-ci ildə anadan olmuş Tağı Şahbazi 1922-ci ildə Zaqafqaziya Federasiyasının yaradılması ilə bağlı
milli təmayülçülərə qoşulmuş, Zaqafqaziya əleyhinə fəal mübarizə aparmışdı”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderləri Nərimanovun münasibətləri Sumbatovun arayışında da özünü
göstərir: “1923-cü ildə Müsavatın xarici bürosu Azərbaycan SSRİ-də milli təmayülçülərin fəaliyyəti haqqında
Bakıda Müsavatın ikinci gizli komitəsindən məlumat aldıqdan sonra MK-ya belə göstərişlər vermişdir: “Siz
bolşeviklərlə əlaqə saxlayın, kommunistlərdən İsrafilbəyov, Muxtar Hacıyev, Xanbudaqov, Kazımov, Zeynallı,
Əsəd Axundov, Tağı Şahbazi, Əhməd Əhmədovla danışıqlar aparın. Siz hətta doktor Nəriman Nərimanova da
yanaşa bilərsiniz: 1937-ci ilin noyabr ayının 3-də həbs olunmuş kommunist Əli Kərimovla Tağı Şahbazi
üzləşdirilir. Kərimov istintaqa bunları ərz edir: “Tağı Şahbazi hələ 1921-ci ildə Nərimanovun millətçi qrupuna
daxil olmuşdur. Şahbazi qrupdan formal olaraq ayrılsa da, milli təmayülçü kimi tanınmışdır. O, Azərbaycanın
SSRİ-dən ayrılması haqqında söhbət aparırdı”. Azərbaycanın SSRİ-dən ayrılması haqqında söhbətlər
Nərimanovun ölümündən sonra belə milli təmayülçü kommunistlərin gizlin danışıqlarının mövzusu olaraq qaldı.
Yalnız bu cür danışıqların məğzi 1937-ci ilin repressiyaları zaman açıldı.
Stalinə məktub
"Azərbaycan kəndlisi neft olnıadı-ğı
üçün talaşa yandıranda, Azərbay-can
vətəndaşı Tillisdə neftin Gəncə-dəkindən
ucuz satıldığını görəndə, istər-istəməz bütün
bunları
törədən-lərin
ünvanına
tənə,
müstəmləkəçi-likdə ittiham eşitməyə məcbur
olur-san".
11
“Azərbaycan kəndlisi neft olmadığı üçün talaşa yandıranda, Azərbaycan vətəndaşı Tiflisdə neftin
Gəncədəkindən ucuz satıldığını görəndə,istər-istəməz bütün bunları törədənlərin ünvanına tənə, müstəmləkəçilikdə
ittiham eşitməyə məcbur olursan”.
1990-cı ilin əvvəllərinə kimi Azərbaycan Tarix Muzeyinin seyflərində saxlanılan Nəriman Nərimanova
məxsus iki məktubu tarixçilərimiz oxusalar da, onları çap etmək, əsərləri siyahısına salmaq haqqında
düşünməmişlər. Əgər bu istəkdə olsaydılar belə, onun dərcinə imkan verilməzdi. Stalinə və oğluna ünvanlanan bu
yazılarda çox şeydən danışılıb, çox məsələlərə toxunulub, kommununizmə olan inamın itmə səbəbləri göstərilib.
Həm də yazılar Nərimanovu sadəlövh, siyasətdən başı çıxmayan adam kimi xarakterizə edənlərə verilən ən yaxşı
cavabdır. Azərbaycanın sovetləşməsi prosesindəki insani cinayətlər, Azərbaycan türklərinə qarşı yürüdülən
ayrıseçkiliyin kökü, bolşevizmin ağır təzahürləri, şərqli kommunist liderlərinin şəxsiyyətinin alçaldılması, ərazi
siyasətində yol verilmiş səhvlər bu yazılarda kifayət qədər işıqlandırılıb. Əlbəttə, belə məktubların tədqiqi,
Mərkəzə xeyir gətirmir, partiya tarixinin şanlı səhifəsinə uyğun gəlmirdi. Sovetlərin Azərbaycandakı fəaliyyətinin
üçillik emosional təftişi, həqiqət və yalanın üz-üzə qoyulması, görünür, həmin vaxtlar Sovet tarixinin səhifələrinə
lazım deyilmiş. Bu məktubların tarixi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, Leninin, Stalinin, Orconikidzenin, Kirovun
Azərbaycanı “simasızlaşdırmaq” texnologiyaları, fənn və üslubları faktların dili ilə təqdim olunur. Nərimanov
irihəcmli məktubunu “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” adlandırsa da, əslində Azərbaycanın və Şərq
ölkələrinin öz baxışlarını, siyasi nəzəriyyəsini ortaya qoyub. Yazının girişində partiya xidmətlərini xatırlayır,
sonrakı mərhələlərdə kəskin tənqidi üsluba keçərək, bir növ özünü millət qarşısında günahkarlardan hesab edir.
Hesab edir ki, bu qədər qanlı-qadalı mərhələlərdə insanların sovetlərə olan ümidlərinin doğrulmamasında, yaxşı
yaşamalarının əlindən alınmasında bir millət övladı kimi onun da günahı var. Günahı var ki, Azərbaycan torpaqları
ermənilərə bağışlanıb, dini inanclara zərbə vurulub, sinifləri ortadan qaldırmaq adı altında insanlar təhqirlərə,
təzyiqlərə və talanlara məruz qalıb.
Yazının birinci hissəsində Həştərxanda olduğu zaman “Biz Qafqaza hansı şüarla gedirik?” məqaləsinə
toxunduqdan sonra, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması tarixinə diqqət yönəldərək Stalinə bunları
yazır: “Bakıya gedən zaman hələ yolda öyrəndim ki, Bakı bizim qoşunlarımız tərəfindən alınıb, bu, bir qədər dəqiq
deyil.” Qoşunlar şəhərə maneəsiz daxil olmuşdu”. Bəzi tarixçilərimiz XI Qızıl ordunun fəaliyyətini şişirdib,
rəşadətli ordu fonunda göstərmək üçün Müsavatın silahlıları ilə döyüşüb, şəhəri azad etdiyini yazırdılar.
Nərimanov isə həqiqəti deyirdi və təbii ki, bu olmuşları Stalin də bilirdi. Həmin dönəmlər Azərbaycanın XI Qızıl
Ordu tərəfindən işğalını görmüş, Türkiyədə bir neçə dəyərli tarixi kitabları ilə tanınan Şövkət Sürəyya Aydəmir
“Suyu arayan adam” əsərində yazır: “Bu olub-bitən şeylərə baxaraq bir məna vermək lazım gəlsə, buna sadəcə bir
çılğınlıq demək mümkün olardı. Baş verənlərə bir ad vermək lazım gəlirsə, buna inqilab demək olmaz. Əgər bu
inqilab idisə, bəs inqilabçılar hardaydı?”
Təbii ki, inqilabçılar yox idi. Şaumyanın Bakının göbəyində formalaşdırdığı erməni milli qüvvələri,
daşnaklar parçalanmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin formalaşdırdığı milli ordu hissələri Qarabağda,
Zəngəzurda torpaq iddiasında olan, talan və qırğınlarla həyat sürən Andranikə qarşı mübarizə aparır, sərhədlərin
bərpasına, asayişin təmininə çalışırdılar. Bolşevizm qəbul olunmurdu deyə, belə bir siyasi qüvvənin heç bir hərbi
birləşməsi də yox idi. Elektorat və tərəfdarlardan danışmağa isə dəyməzdi. Ona görə, Sovet Rusiyasına Nərimanov
kimi xalq arasında nüfuzu olan insan lazım idi. Nərimanovun İnqilab Şurasının sədri kimi Bakıya aprelin 28-də
yox, mayın 16-da gəlib çıxması da kifayət qədər maraq doğurur. Bunu Nərimanovun Leninin qəbuluna getməsi ilə
əlaqələndirməsi də düzgün deyil. Ona görə də bu məsələnin tədqiqinə ehtiyac var. Nərimanov Bakıya dönüşünü
Stalinə belə xatırladır: “Biləcəridə məni bəzi yoldaşlar qarşıladılar və görünür, mənim gəlişimə çox sevinirdilər.
Onlar belə dedilər: “Bəlkə sizə qədər olan biabırçılığa son qoyula. Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağa-
sola güllələyirlər”. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üzüntülərlə başa vurduğu parlamentin axırıncı iclasında
hökuməti “Milli kommunistlər”ə təhvil verdikdən sonra Bakı qanlı hadisələr meydanına çevrilmiş, mülklərə
basqınlar
adi
hal
almışdı.
İnsanlar
vahimə
içərisində
səhərin
necə
açılacağını
düşünürdülər. Bəzi inqilabçılar keçmiş ədavətləri yadına salır cümhuriyyət dövründə vəzifədə çalışanlardan
intiqam alır, onların heysiyyətinə toxunur, ən alçaq vasitələrə əl atırdılar. Nərimanov Bakıya gələnə qədər
Pankratovun göstərişi ilə XI Qızıl Ordu 20 mindən artıq insanı məhkəməsiz, fakt və sübutsuz güllələmişdi: “Mən
məsələni belə qoydum ki, İnqilab Komitəsinin sanksiyası olmadan heç kəs güllələnməsin”. Pankratov, Mikoyan,
Mirzoyan bu qərarın qəbul olunmasının əleyhinə çıxıb, sovetləşmə prosesinin Bakıda yalnız qan bahasına başa
gələcəyini düşünüb yeni tədbirlər, planlar üzərində çalışırdılar. Onlar hərəkətlərini Azərbaycan türklərinə qarşı
milli qırğın adı verilməsin deyə, öz sıralarına azərbaycanlı kommunistləri də daxil etmişdilər. Nərimanov bu
kommunistlərin adını göstərir: Əliheydər Qarayev, Mirzə Davud Hüseynov. Milli adət-ənənələrə zidd hərəkətlərin,
namusa toxunacaq davranışların fəlakətlə nəticələnəcəyini söyləyən Nərimanov Stalinə belə bir məlumat da verir:
“Bir dəfə məşhur, hörmətli bir qadın gözüyaşlı yanıma gəlib, ailəsinin namusunu qorumağı məndən xahiş etdi.
Məlum oldu ki, hökumət üzvü M.D.Hüseynov həmin xanımın qızına evlənməyi təklif edib, o isə rədd cavabı verib.
Deyib ki, o, başqa birisinə, elə onun dostuna ərə getməyə hazırlaşır. Hər gecə “ÇK”nın agentləri həmin xanımın
evinə gedərək axtarış aparıb, gələcək kürəkənini axtarıblar. M.D.Hüseynovu yanıma çağırıb belə hərəkətlərə yol