13
lazımdır. Zaqafqaziyanın keçmişi, ümumiyyətlə və xüsusilə 1918-ci ildə Bakıdakı vəziyyət bu məsələ üzərində
düşünməyə məcbur edir”.
Bu o zaman idi ki, 1918-ci ilin martında Azərbaycanda günahsız insanları qətlə yetirib, Bakını “qan
hamamı”na çevirənlərin bir qismi bolşevik adı ilə hakimiyyəti zəbt etmişdilər. Bütün bunlar qırğınlara məruz
qalan, faciələr yaşamış Azərbaycan türklərini qıcıqlandırmaya bilməzdi. Ona görə də Nərimanov Stalinə Bakı
fəhlələrinin dilindən deyir: “Sərkis düz danışmır. Bakı Partiya Komitəsi fəhlələr üçün heç bir iş görmür. Biz,
müsəlman fəhlələri Sərkisdən bir neçə dəfə xahiş etmişdik ki, bizim vəziyyətimizə diqqət yönəltsin, məktəblər
açdırsın, bizim dilimizi bilən katiblər təyin etsin. Lakin indiyə qədər heç bir iş görülməmişdir”.
Bu həmin Sərkis idi ki, Şaumyanla birgə erməni milli birləşmələrini formalaşdırıb, qırğınlar törətmişdi. İndi
isə cildini dəyişib, bolşevik simasında Bakı Partiya Komitəsinə rəhbərlik edirdi. Tarixi məktubuna Nərimanov
Bakı Sovetinin məsul işçilərinin milli tərkibi haqqında arayış da əlavə edir və bəlli olur ki, vəzifə tutanların
əksəriyyəti rus, yəhudi və ermənilərdi, Azərbaycan türkləri isə bu azlıq içərisində itib-batır. Vəzifə təyinatlarının
belə qeyri-bərabər aparılmasına aydınlıq gətirmək üçün qarşılaşdığı bir faktı da yazıya köçürür: “Xəstəxana üçün
cərrah həkim lazım idi. İki namizəd vardı: yəhudi Belinki bitərəf, birillik stajı olan adam. O birisi isə türk
Talışinski beşillik stajı var, yerli əhali yaxşı tanıyır. Hər ikisi 8 səs qazanır. Nəyə görəsə, Bakı İcrakomu Belinkini
bu vəzifəyə təyin etmək istəyirdi. Ona görə ki, Belinkinin qardaşı Bakı Partiya Komitəsinin üzvüdür, İcrakomun
sədri Kirov da buna görə onu bu vəzifəyə qoymağa çalışır. Mənim müdaxilə etməyim, nəhayət Belinkiyə öz
qardaşını yerləşdirməyə imkan vermədi”.
Əgər indi Neftkomun və Bakı Sovetinin qulluqçularının tərkibinə nəzər salınarsa, onda qərəzsiz müşahidəçi
dəhşətə gələr. Yerli müsəlman mühəndislər və ümumiyyətlə ziyalılar alver edir, bu müəssisələr isə rus, erməni və
yəhudilərlə doldurulmuşdur”. Bunları da Nərimanov deyir.
Yerli kadrların işə cəlb olunmasının milli təmayülü yaradan amil olduğunu Stalinə cəsarətlə söyləyən
Nərimanovu məhz bu düşüncələrinə, fəaliyyətinə görə milliyyətçi adlandırır, ona qarşı hücum əməliyyatları həyata
keçirir, sıradan çıxarmaq haqqında düşünürdülər. Bu niyyətləri görən Nərimanov partiya sıralarından
kənarlaşdırılacağı təqdirdə “kütlələrin içərisində mədəniyyəti yaymaqla məşğul olacağını” söyləyərək, onun üçün
vəzifənin o qədər də önəmli olmadığını oğluna məktubunda da yazırdı. Bu qabaqlayıcı tədbir idi. Nərimanovun bu
gedişlərini anlayan Mərkəz, nəinki onu vəzifədən kənarlaşdırdı, hətta Azərbaycandan uzaqlaşdıraraq, guya yüksək
səlahiyyət daşıyan vəzifələrə irəli çəkdi. O, heç bir səlahiyyəti olmayan Zaqafqaziya Federasiyasının İcraiyyə
Komitəsinə seçildi, oradan da SSRİ MKİ-nin həmsədrlərindən biri oldu. Çünki o, dəfələrlə iclas və təşkilat
yığıncaqlarında deyirdi ki, mən Azərbaycanın rəhbəriyəmsə, bütün sahələrə cavabdehəm, bəs “Azneft” nə üçün
mənim fəaliyyətimdən kənar qalsın? Ona görə də Stalinə yazırdı: “Azərbaycan kəndlisi neft olmadığı üçün talaşa
yandıranda, Azərbaycan vətəndaşı Tiflisdə neftin Gəncədəkindən ucuz satıldığını görəndə, istər-istəməz bütün
bunları törədənlərin ünvanına tənə, müstəmləkəçilikdə ittiham eşitməyə məcbur olursan”. Bu məşhur məktubun
böyük bir hissəsini “Azneft”in rəisi Serebrovskinin fəaliyyətinə həsr edən Nərimanov xalqın yeraltı sərvətindən
istifadəsinə qoyulan qadağaları, iqtisadi sanksiyaları cinayət hesab edirdi. Ancaq cinayətkar tək Serebrovskiydimi?
Yox. Azərbaycana müstəqilliyin davamını vəd edən, sonralar isə bu müstəqilliyə qənim kəsilən Sovet Rusiyasının
rəhbərləri, siyasi elitasının onlarla üzvü bu siyahıda özlərinə yer eləmişdilər. “Azərbaycanda kəndlilərin cəhalət
bataqlıqlarında boğulması onların əsla vecinə deyil. Bəs MİK-in sədri Ağamalıoğlu, Xalq Komissarlar Sovetinin
sədri Musabəyov kimi müsəlman işçilər nə iş görürlər? Bəli, bu bədbəxtlər vəzifələrə ona görə irəli çəkilmişdilər
ki, sussunlar”. Susmaqla öz varlıqlarını, ictimai-siyasi mövqelərini qoruyub saxlayanlardan fərqli olaraq
Nərimanov susmurdu, haqsızlıqları, ədalətsizlikləri açıq şəkildə deyirdi. Özü də bu boyda günahların səbəbkarına,
günah sahibinə cəsarətlə məktub ünvanlayırdı: “Mənim zərrə qədər şübhəm yoxdur ki, Serqo (Orconikidze nəzərdə
tutulur - A.A) və Stalinin simasında AKP MK biz türklərə etibar etmir və Azərbaycaın taleyini erməni
daşnaklarına tapşırır. Nə kimi nəticələr olacağını demək çətindir, əgər olsa bunun məsuliyyəti Serqo və Stalinin
üzərinə düşəcəkdir. Maraqlı odur ki, bu şəxslər elə fıkirləşirlər ki, türklər o qədər axmaqdır ki, bütün bunları başa
düşmürlər”. Təbii ki, türklər bütün oyunlardan xəbər tutur, baş verənləri analiz edir və hakimiyyətin yuxarı
eşalonlarında olan azərbaycanlı kommunistlərin bir qismi isə vəziyyətdən çıxış yolu kimi susurdular. Nərimanov
belə kəslərin Stalinə, Orconikidzeyə, Kirova sərf etdiyini söyləyir və bu tip insanların Azərbaycanda hakimiyyətə
gətirilməsini “heç birinin müstəqil mövqeyi olmaması” ilə bağlayırdı. Çünki müstəqil mövqedən, alternativ
fıkirdən çəkinirdilər, qorxurdular. “Görəsən, Azərbaycanda Azərbaycanı təmsil edən partiya varmı?” Sualın
qoyuluşuna Nərimanovun özü sərt və qısa cavab verir: “Mən təsdiq edirəm: belə bir partiya yoxdur və mirzoyanlar
öz siyasətlərindən, Azərbaycanı simasızlaşdırmaq siyasətindən əl çəkməyənə qədər də olmayacaqdır”. Nərimanov
ilk mərhələdə kommunizm ideologiyasına o qədər mübtəla olmuşdur ki, millətin taleyini, tarixini bu ideologiyaya
bağlamağa səy edir, bu yöndə var qüvvəsiylə işləyirdi. O inanırdı və bu mövqeyində yanlışlıqlara yol verirdi: “Biz
xalqları azadlıq haqqında çağırışlarımızın səmimiliyinə inandırdıq və tezliklə daha az mədəniyyətli xalqların, daha
çox mədəniyyətli xalq olan velikoruslarla qovuşması üçün, beləliklə inqilabı qüvvətləndirmək və inkişaf
etdirməkdən ötrü təbii yollar axtarırdıq. Bu cəhdlər zamanı biz rus şovinistləri və vəzifəpərəstləri ilə ucuz