Akif Aşırlı
Yüklə 3,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 31 mart
- Hacıbəyli Üzeyir, “Azərbaycan “ qəzeti № 147, 31 mart 1919.
- Qəhr olsun 31 mart! - Rədd olsun o mənhus gün!
- “İstiqlal” qəzeti № 7. 1919-cu il 29 mart. 60 Müraciətnamə
- Fövqaladə istintaq komissiyasının sədri Ələkbər Xasməmmədov “Azərbaycan”. 2 aprel 1919-cu il № 48
- M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan”. 2 aprel 1919-cu il № 148
- Ошибка! Закладка не определена.
- Akif Aşırlı 31 mart soyqırımı: 1918-1920-cı illər mətbuatında
55
31 mart Rus mütləqiyyəti istibdadını kökündən yıxmış olan Rus inqilabi-kəbiri, mütləqiyyətin zənciri-əsarətinə giriftar olmuş olan millətləri azad etdi. Əsrlərcə zəncirində qalmış olan zavallı millətlər, uyuşmuş bədənlərinə bir hərəkət verib qol- qanadını açmaq istəyirdi ki, mütləqiyyət istibdadı əvəzinə Rusiyada bolşevizm istibada caygir olub bədbəxt millətləri təkrar əsarət zəncirinə vurmaq əməlinə girişdi. Bolşevizm amalına qarşı müqavimət göstərmək istəyənlərlə “qrajdan” müharibəsi açan və istiqlal üzrə yaşamaq istəyən və böylə yaşamağa həqqi olanlarla dəxi milli cəngə girişən Rus bolşevizmi, “azad millətlər” şüarını həqarətlə tapdalayıb bu millətlər füqərayi-kasibənin və demokratiyasının canını və malını əsir etdi. Onda ki, Rus bolşevizmi araya bir “qrajdanski” və bir də milli olmaq üzrə iki rəngli müharibə salıb çaylarca qanlar axıtdı, milyonlarca bəşər övladını tələf etdi, yüz minlərcə evlər viranə qoydu və bu qanlı vaqeədən hasil olan təsirat, təbii, böylə bir əqidə törənməsinə səbəb oldu ki, Rus inqilabı, yalnız bir rusluğa müxtəss olub çarizm istibdadını qaldırmaqla deyil, ümum millətləri, bəlkə Rus xalqını bu istibdad təhtindən qurtarıb, digər millətləri təkrar əsarət altında saxladı. Yalnız bir fərq bu oldu ki, bu... keşikçiləri əvvəl rus çarizmi idi, bu səfər isə rus bolşevizmi oldu. Hər halda əsirlik aradan götürülmədi - qurd əlindən qurtulmuş quzu, qurtaranın yemi olmaq məcburiyyətində qaldı... Bir əsr bundan əvvəl müstəqil yaşamaqda olan Azəri türkləri rus istibdadının yıxıldığını görüb təkrar müstəqil yaşamaq ümidi fərəhi bəxşilə şad olub istiqiala hazırlaşmaq üçün tədarükatda bulunmağa başlar. Lakin yeni hakimlərimiz bu fikrimizi həmandəm duyub əks tədarükat görməyə iqdam edib: “Biz sizə istiqlal əvəzində xərabəzar verərik, torpağınızda daşı daş üstə qoymarıq” - deyə barmaq işarəsilə hədələdilər. İstiqlalımıza qarşı ittixaz edilmiş olan sui-qəsdlərində özlərini “inqilabçı” nöqteyi-nəzərindən həqli göstərmək niyyətilə, adımızı “kontrrevolyüsaner” qoyub hücuma hazırlandılar, hazırlanıb da başımıza Mart fəlakətini gətirib, hədələrinə müvafiq olaraq paytaxtımızı xərabəzarə döndərdilər. Çarizm zənciri-əsarətindən yenicə qurtulmuş olan Azəri türkləri bir əsr müddətində əsarətin ağırlıqlarından o qədər zəif düşmüşdü ki, istiqlalını müdafiə etməyə və istiqlal düşmənlərinə qalib gəlməyə qüdrəti yox idi. Bu zəitli deyil, yalnız maddi və cismani qüvvətimizi, bəlkə bütün mənəvi və ruhani qüvvələrimizə şamil olub bədənimizin bütün qəvayi-ruhaniyyə və cismaniyyəsini atil qoymuşdu. Bu ətalət o dərəcə idi ki, özümüzü müdafiə vəziyyətinə salmağa dəxi qüdrətimiz olmayıb düşmənin hücum və tərizləri qarşısında üryan bir bədnalə əli-qolu bağlı yıxılıb “ölüm-dirim” məsələmizin o tövr və ya bu tövr həlli düşmənin rəhminə, ya rəhmsizliyinə bağlı idi. Bundan fəna bir hal olmaz ki, sənə qarşı təcavüz edilə və sənin də bu təcavüzü dəf etməyə heç bir vəsilən olmaya. Bakı müsəlmanları Mart günlərində 56
bu halda idilər. Və əgər Türklər, Osmanlı türk qəhrəmanları vaxtlı-vaxtında gəlməsə idilər, Azəri türkləri Bakı həzimətindən sonra özlərini yığışdırıb müdafiəyə hazır olmağa fürsət tapınca deyil, bir Bakıda, Şamaxıda, bəlkə də ümum Azərbaycanda daş-daş üstə qalmazdı... Keçən keçdi və olan oldu; mart hadisatı Azərbaycan tarixində mühüm bir səhifə işğal edib Azəri türklərinin istiqlal yolunda can verib qan tökdüklərini gələcək nəslə oxutduracaqdır; bugünkü vəzifəmiz isə o qara günləri yaddan çıxartmamaq və buna görə də həmişə və hər an hazır olmaqdır. Böylə hazırlıq ki, bu hadisələr bir də təkrar edərsə, müdafiəsinə qadir olalım: bunun üçün həm hökumətimizin və həm də millətimizin yaşaması lazımdır. Bu gün istiqlal ilə yaşayıb da bu neməti-əzamədən istifadə ediriksə də, özümüzü xarica əmin və amanlıqda bilmək və istiqlalımızın iqbasını təmin etmək üçün müdafiəyə hər an hazır olmalıyıq. Biz indi öz müqəddəratımızı öz əlimizə aldıq, borcumuz bu müqəddəratı gələcəkdə zühuri-mütəhəmmil olan hər növ təcavüzatdan qorumaq və məmləkətimizi şərəflə yaşatmağa çalışmaqdır.
57
58
İki gün sonra 31 mart günü. Matəm insanların həyatında ən müəssir (təsiredici) və əlim bir halətdir. Matəm ilə vicdanımızı tənbih edər, matəm ilə mənəviyyatımızı tərbiyə eylər. Matəm ilə məmati hiss həyati idrak, xətai-təsfiyə səvab və günahı təyinə müqtədir oluruz. Matəm dini olur: Vicdaniyyatımızı əta edər. Matəm milli olur: Özümüzü bildirər. Əfkar və idrakımıza hakim olmağı ögrətir. İştə bu milli matəmlərdən birisi 31 martdır! Matəmli gün! O gün türk və islam aləmində böyük bir hadisə olmuş idi. Bu günkü paytaxımız Bakı bolşeviklərin əlinə
keçmiş, camilərimiz, məscidlərimiz topa-təcavüzə məruz qalmış, yüzlər, binlərcə islam qadın və erkəklər öldürülmüş, həyati-milliyyəyə bir zərbə endirilmiş, hər hərakatı - milliyyə durdulmuş, “İsmailiyyə” yandırılmış idi. Fəlakət böyük idi. Fəqət, fəlakəti hiss etmək həm də bütün səmimiyyət və ciddiyyətimizlə dərk eyləmək böyüklük idi. Bu böyüklüyün mükafatını paytaxımıza yenidən sahib olmaqla qaxanacağıq. Maddi bir itki, mənəvi bir cəvaliyyət və fədakarlıqla təlafi edəcək idik. Bunlar onlar hamısı oldu - Alman şairi Heydrix Heynenin “iştə o zaman yabançı... boyundurluğundan qurtulmaq üçün bizdə qarət şiddətli bir arzu peyda oldu. Neçə zamandan bəri təhlil etdiyimiz bu əsarətə qarşı qəlblərimiz ən mərdanə bir hiddətlə tutuşmaya başladı. Gözəl nəğmələr, qiymətsiz şeirlər belə bizi qəlyanə (coşğuya) gətirdi. İştə o zaman hürriyyəti cəngi-cida ilə qazandıq” - deməsi eynən Azərbaycanda olmuş. Azərbaycanı da əsarət əzmiş, hürriyyət və istiqlaliyyət yüksəlmiş idi. Azərbaycan tarix əsarətinin ən əlim (bəlli olan) bir timsalı isə 31 mart faciəsi, matəmli günüdür. 31 mart yad edilməli və bilinməlidir ki, qapqara düşmənlərimiz bu qara günə hüququmuza təcavüz etmiş. Neçə binlərcə millətdaşlarımızm qanına-canına, malına qəsd etmiş. İffət və
ismətli bacılarımızın namuslarına əl dəgmiş, balaca vətən övladlarını parçalamış, sahibi- izzət və şərəf əmələ və proletariatlarımızı məhv eyləmişlər. Və mövcudiyyəti- milliyyə və müqəddəratmıza qanlı bir cizgi çəkmək istəmişlərdir. Matəmli günü 59
yad edəlim. Matəm tutalım. Həqarət oldu. Çünki o gün ümid və etimadımızı qırdılar. Çünki o gün millət və milliyyətimiz vəhşət və zülmün
ən böyüyünü tanıdı, duydu. Matəm bizə vətənpərvərliyi bildirəcək. Vətən yolunda ölmənin, vətən üçün qurban vermənin mənəvi ləzzətlərini hiss etdirəcəkdir.
Matəm, istiqlal və hürriyyətimizin mənəvi dirəgi olacaqdır. Hürriyyət və istiqlaliyyət üçün ölmək bir şərəf, yaşamaq bir vəzifə. matəm isə hamısını came bir elm! Türkün sənaye-milliyyəsi istiqlal və şərəf üçün, ölüm isə ibadəti milliyyəsi də şəhidlər üçün yas və matəm tutmaqdadır. Şamaxı qaçqınları 31 Mart günü hamımız, tacir, sənətkar, arif, alim, burjua, demokrat vəbiləxəs əmələ və füqarayi kasibə matəm edəlim. Matəmli və mənhuz bir günün birinci sənə dövriyyəsinə irişdigimizi biləlim. Və deyəlim ki, -
-
-
-
Sonra bütün siffət və imanımızla şəhidlərimizə dua edəlim: “Rəhmət olsun sizə, ey şəhidlər! Hörmət və təzim olsun siz ey vətən qəhrəmanları! Səlam və dua olsun Sizə ey millət fədailəri.” Haydı vətəndaşlar, millətdaşlar, 31 mart matəminə hazırlaşalım. Matəmli gün yad edəlim, matəm saklayalım.
60
Zaqafqaziyada bu son illərdə müsəlmanlara edilən təcavüzü təhqiq edən Fövqaladə istintaq komissiyası bilzat Şamaxı şəhərində və mahalında müsəlmanların başına gələn fəlakətləri təhqiq etmişdir. Şamaxı şəhərindən bu gün bır xərabazarlıq qalmışdır. Bu xərabazarlıqda müsəlman hissəsindəki yanmış məscidin minarələri isbat ediyor. Bu həman məsciddir təam 8 yüz il bundan əvvəl inşa edilmişdir. Şəhərdə qırğından qurtarmış olan 5 min müsəlman Zaqafqaziyanın müxtəlif şəhərlərinə pənah aparmışdılar. Bu zavallılar torbaları çiyinlərində, ağacları əlində aclıq ölümündən nicat axtarıyordular. Şamaxı uezdində olan 80 ədəd müsəlman kəndləri də bu müsibətlərə düçar olmuşdular. “Bolşevik” adı il özlərini adlandıran quldur dəstələrindən özlərini xilas edən və türklərin istiqlaldan sonra öz yerlərinə qayıdan minlərlə müsəlman öz yerlərini yandırılmış, mallarını talan edilmiş, mal-qaralarını sürülmüş gördülər. Bu bədbəxtlər eşidilməmiş bir fəqr və ehtiyat içindədirlər. Onlar o dərəcədə bədbəxtliyə düçar olmuşdular ki, müavinət diləmgə də gücləri çatmyordu. Amma bununla bərabər hər gah kənardan müavinət olmasa bizim fəlakətimiz şübhəsizdir. Öylə kəndlər vardır ki, orada nə bir inək, nədəki bir cücə yoxdur. Əhali pərişan bir halda əli qoltuğunda gəziyor. Soyuqdan, aclıqdan gündə onlarla adamlar ölüyorlar. Bu da şühbə xaricindədir ki, millət tərəqqi və təhalisinə və cəmaət işlərinin islahına çalışmağa əzm etmiş olan hökumət Şamaxı fəlakət zədələrini yadan çıxarmayacaqdır. Lakin hökumət edəcəyi bu müavinət və rəhm vətən, xüsusən müsəlmanları məsuliyyətdən qurtarmaz. Onlar da yəni cəmaət də biqədər-qüvvə bu bədbəxt bu fəlakət zədələrə müavinət əlini uzatmalıdır. Vətəndaş müsəlmanlar, məhv olan Şirvanı xilas ediniz.
Ələkbər Xasməmmədov “Azərbaycan”. 2 aprel 1919-cu il № 48 61
Musavat firqəsinin təşəbbüsü ilə çağrılan müsəlman əmələ-konfransı martın 31-ni vətəni bir matəm üzrə elan və o günü ümumi təlil ilə keçirməyə qərar vermişdir. Müsalman əmələsinin bu qərarına Bakının bütün məhəllələri kəza-tabe olub, matəm tətil komitəsi cəmbində məhəllə məscidlərinin nümayəndələrindən ibarət bir şəhər şöbəsi təşkil etdilər. Bu günə məxsus qəzetelər nəşr olundu. Azərbaycan qəzetələri ilə Musavat vasiteyi nəşr-əfkarları olan qəzetələr matəm nömrələri çıxartdılar. Matəm səhər saət 8-dən axşam saət 6-ya qədər təyin olunmuşdur. Tətilə müsəlman olmayan əmələ təşkilatı fasil baxacaq. Tətil müntəzəm və mütəşəkkil bir surətdə gedəcəkmi? İştə Azərbaycan paytaxtını düşündürən bir məsələ! Kəndilərini bilməm, hanki həqqə görə. Bütün Bakı füqərayi-kasibəsinin nümayəndəsi adlandıran “raboçi” konfransı heyyəti idarəsi ilə keçmişdəki tətilləri idarə edən “silateçniy komitet” ağızlarına su almışlardı. 26 bolşevik komisarlarından ötəri ümumi tətil etdirmək istəyən və əllərində qara bayraqlar və Şaumyanın fotografı olaraq nümayişlər yapan “fəhlə nümayəndələri” on minlərlə şəhid düşən, bıgünah mart qurbanlarını xatırlamaq üçün çox da tələsmək istəmiyorlardı. Nəhayət, müsəlman əmələlərin qəti qərarları təsirindən olmalıdır ki, “raboçiy konfrans” idarəsi ayın 31-ə deyil, 30-nu matəm günü və bu münasibətlə mitinqlər tərtibini elan elədi. Fəqət, nə mitinqlərə gələn oldu, nə də mitinq çağıranlar özləri gəldi. Onlar bildikləri kibi mart faciyəsinə gözəyarı baka bilərlərdi. “Raboçiy konfrans “ idarəsində hagdaş quran bolşevik idarə rəislər “mart gününü” matəm deyil bacarsalar da “bayram “ edə bilərdilər. Onun üçün də onlar matəmin rövnəq keçməsinə çox əhəmiyyət verməmişlərdi. Fəqət türk demokratiyası kəndi qərarında sabit qədəm idi. Onun macərapərəst politikanlarla işi yox idi. O martın 31-də kəndi qüvvələrini göstərəcək mart şühədasını matəmi ilə müvəffəqiyyətsiz milinqlər yapmaq sürətiylə oynamaq mümkün olmadığını isbat edəcək. O bu gün bütün həyatı durduracaq,bununla kəndisinin nə gibi xatirə saylar bir qüvvət olduğunu bildirməklə bərahər martda tökülən nahəq və məsum qanların dəxi ağız sürütdirmə “matəmə”yad olunacaq, “əhəmiyyətsiz” bir vaqiə olmadığını bütün cahanə qarşı elan edəcəkdir. Martın 31-i yaxınlaşıyordu. “Raboçiy konfransı” rəisləri içlərində mövcud olan az-çox mətləb anlayanlarının “sözünə baxaraq” martın 30-da matəm mitingləri elan etmişkən bir də 31-ni matəm günü və eyni zamanda da tətil elan etdilər. Fəqət, tamamilə Musavata tabe olmamaq üçün olmalıdır ki, tətilə saət 6- dan deyil, saət 12-dən etibarən qərar verdilər. Fəqət, gecə saət birdə çap olunan 62
bir türlü anlaşılmayacaqdır. Çünki bir gün əvvəl nəşr olunan müfəssəl vərəqələrində tətildən bir kəlmə olsa da bəhs olunmamış, biləks məsələdən tamamilə başqa bir ruh ilə danışılmışdır. Matəm günü gəldi. Səhər saət 6-dan bütün əmələ rayonları “xəbərdar” borusunu çalaraq mədənlər dayandı. Şəhərdə bir danə olsa da açıq dükan yox, fayton, araba, hammal tapılmaz. Kimlər matəm əlaməti olaraq bayraqlarını yarıya endirmiş, şəhərdə və mədənlərdə böyük bir sükut... Məscidlərdə pəsməzar məclisləri. Saət 2 radələrində Təzəpir məscidinin həyəli cəmi qəfır ilə dolmuş, Yasin, Fatihə nitqlər matəm -tətil komitəsinin bəyani-təziyyəti. Bilafərqi-millət və məzhəb şəhərlə mədənlərin bütün süknası matəm halında... “Zabastovka” tarixi ilə aşina olanlar söylüyorlar ki, Bakı bu vaktə qədər böylə bir tətil görməmiş! Aşura günü belə bu dərəcədə keçməmişdir.Hər “zabastovka “ da az olsun, çox olsun işə şətəl qatanlar daima görülməmişdir. Fəqət, bu dəfə bilaixtilaf hər kəs vaqe olan dəvətə ləbbeyk demiş, işindən əl çəkmişdir. Aşura yalnız müsəlmanlara məxsus ikən, bu gün Azərbaycanın vətəni bir matəm olduğundan bütün azərbaycanlılar matəm saxlamışlardı. Bugünə mən matəm günü deyil, birlik günü deyəcəm, Görüldü ki, türk demokratiyası istər və ittihadlə bir məqsədə əzm edərsə də kəndisi ilə həmkar olan demokratıya dəxi onunla bərabər olur. Ayağının altını boş görən “raboçiy konfrans “ son saətdə əqlə gəldisə, rus əmələlərindən bir çoxu rayonlarında daha iki gün əvvəl müsəlman yoldaşlarına gələrək onlarla bərabər tətil edəcəklərini bildirmiş idilərdi. “Zabastovka” texnikasını bilənlər böylə bir tətil keçirmək müdrətən mümkün olur diyorlardı. Bütün gün kimsəyə təərüz edilməmiş, cuzi də olsa bir hadisə çıxmamışdır. Tətil ideal bir şəkildə icra edilmişdir. Tətilin idrak və disiplin üzərinə icra edildigi köprü hamballarının əsəri-həmiyyətləri kimi parlaq vaqeələrlə isbat edilmişdir. Bu gün ki, tətil türk demokratiyasının, müsəlman cəmaətinin nə dərəcədə təşkilat və intizam qabiliyyətinə malik olduğunu aşkar etmişdir. Bu qabiliyyəti tərbiyə edən, onu doğru və salim biryola salan həqiqi millət mənfəəti ilə çalışan siyasi firqələrimiz fəaliyyəti və təşəbbüslərini artırar və hərəkətlərində ciddi olurlarsa o zaman Azərbaycan paytaxtında füqarayi-kasibə naminə işləyib də hərəkətlərində Azərbaycan ruh və məqsədi ilə uyuşa bilməyən təşkilat əhəmiyyət və mənasını qayib edər. 63
istifadə etmək heç şübhəsiz ki, 1918 sənəsi mart şühədasını ruhi məzlumini razı salacaq ən böyük mükafat ən gözəl ehsandır. Buna çalışalım. 1919 yü martın 31-i bizə birlik və ittihad üçün bir nümuneyi imtisal təşkil eyləsin. M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan”. 2 aprel 1919-cu il № 148
64
Giriş ........................................................... Ошибка! Закладка не определена. Milli mətbuatımızda 1918-ci il 31 mart soyqırımı ................................................ 5 “Qardaş qayğısı” ............................................................................................... 12 Qan dəryası ....................................................................................................... 18 Qanlı günlər ...................................................................................................... 20 Bakının mart hadisəsi ........................................................................................ 21 Azəri türkləri ..................................................................................................... 23 Mədəni bir zərbə ............................................................................................... 25 31 mart soyqırımına və Qafqaz İslam Ordusu hərəkatına işıq salan kitab ............ 27 Seydağa Axunzadə “Mart hadisəsi 1918-ci il” .................................................... 34 Mart hadiseyi-ələmiyyəsinin müxtəsər ............................................................... 46 18-31 mart ........................................................................................................ 53 31 mart.............................................................................................................. 55 Matəmli gün ...................................................................................................... 58 Müraciətnamə ................................................................................................... 60 “Numuneyi imtisali bir gün “ ............................................................................. 61
65
31 mart soyqırımı: 1918-1920-cı illər mətbuatında
Direktor: prof. N.B.Məmmədli
Yığılmağa verilmiş 07.02.2011. Çapa imzalanmış 18.03.2011. Şərti çap vərəqi 6,2. Sifariş Ns 55 Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 500
Kitab “Nurlan “ nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur.
E-mail: nurlan1959@gmail,com Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4.
Yüklə 3,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|