11
top atəşlərinə tutulması barədə xəbərlər eşidib, ciddi narahatlıq
keçirdiyini, hətta yaxın qohumlarından 9 nəfərin qətl edildiyini yazır: “Yaxın
əqrabamızdan 3 qadın, 2-si cocuq olmaq üzrə bir evdə 9 nəfərin kəsildiyini belə
öyrənmişdim”. Təkcə, bunlara mütəəssir olmadığını, “İsmailiyyə” binasının
yandırıldığından psixoloji sarsıntı və böyük kədər hissi keçirdiyini deyən
S.Hüseyn yazırdı: “Bizim düşmənlərimiz başımıza işbu fəlakət açdıqları kibi hər
şey açarlar. Hətta məscidlərimizi, ibadətgahlarımızı da dağıdıb xarabazara döndərə
bilərlər. “İsmailiyyə”yə isə toxunmazlar. Çünki o böyük bina bizim
məqsədatımızdır. Amalımızdır”.
Azərbaycan jurnalistikası tarixində “İsmailiyyə” mövzusu 1918-1920-ci
illər Cümhuriyyət dövrü və mühacirət mətbuatımızda tarixləşdi. Qətlə yetirdikləri
30 mindən çox azərbaycanlının qanı və sümükləri üzərində hakimiyyətə gələn
bolşeviklər “İsmailiyyə” binasının sökülməsini, Azərbaycan xalqının istiqlal
arzularını bu möhtəşəm binanın timsalında yox etmək arzusu çin olmadı. Qardaş
Türkyə və Azərbaycanın milli hərbi qüvvələrinin, çoxsaylı Azərbaycan
könüllülərinin formalaşdırdığı Qafqaz İslam Ordusu erməni-bolşevik planını yox
etdilər. 1918-ci illin sentyabrın 15-də Qafqaz islam Ordusunun 6 aylıq savaşı ilə
Azərbaycan öz istiqlalına qovuşdu.
Mart soyqırımı tək hüzn-matəm günü deyil, millətin istiqlalı uğrunda
şəhid olduğu gündür.
12
“Qardaş qayğısı” 31 mart soyqırımına həsr olunan qəzet
Mətbuat informasiya mənbəyi, ictimai maarifçilik institutu olmaqla
bərabər həm də tarixi salnamədir. Tarixin müxtəlif dövrlərinin öyrənilməsində
həmin dönəmlər işıq üzü görmüş qəzetlərdəki məlumatlar, siyasi-analitik yazılar,
ədəbi nümunələr etibarlı mənbəə kimi tədqiqatlara daxil edilir, araşdırmanın elmi
tutumunu zənginləşdirir. Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində, ictimai-siyasi
proseslərin mahiyyətinə varılmasında mətbu nümunələrimiz qiymətli məxəz kimi
tədqiqatçıların elmi araşdırmalarında əhəmiyyətli yer tutur. Xalqımızın azadlıq,
istiqalliyyət mücadiləsi, dövrün çətinliklərinə qarşı mübarizəsi, ictimai-siyasi
mühitdən doğan problemlər mətbuatımızda kifayət qədər faktlarla öz əksini tapır.
Azərbaycan tarixşünaslığında erməni-bolşevik birləşmələrinin 1918-ci
ilin 31 martında xalqımıza qarşı törətdiyi faciələr arxiv materialları, Qərb
alimlərinin bu mövzuda yazdıqları kitab və elmi tədqiqat əsərləri ilə tədqiq olunub
və bu gün də araşdırmalar davam etməkdədir. 31 mart soyqırımının tədqiqində
əvəzsiz mənbə kimi 1918-1920-ci illərdə nəşr olunan Cümhuriyyət dövrü
mətbuatının materialları, çap olunan siyasi yazılar, şahid ifadələri bu faciənin
tədqiqinin əhatəli aparılmasında əsas mənbəələrdir.
Çox təəssüf ki, 31 mart soyqırımının araşdırılmasında çox məhdud sayda
Cümhuriyyət dövrü mətbuat nümunələrinə istinadlar var. Nə fayda ki, 1918-ci ildə
nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetindən başqa digər mətbu orqanlardakı yazılara,
siyasi münasibətlərə geniş yer verilmir. Bu da həqiqətdir kı, 1918-ci il mart
soyqırımından sonra Azərbaycanda anadilli mətbuat orqanları da “soyqırıma”
məruz qaldılar. “Kaspi” və “Açıq söz” qəzetləri redaksiyaları, Orucov
qardaşlarının elektrik mətbəəsi yandırıldı, hətta bu mətbu orqanların sırasına bir
neçə “neytral” rusdilli qəzet və jurnallar da daxil edilərək qapadıldı. Ancaq həmin
vaxt Tiflisdə nəşr olunan anadilli mətbu orqanlarımızı diqqətdən kənarda
saxlamamalı, onların tədqiqata cəlb olunmasını həyata keçirməliyik. Çünki
Azərbaycan tarixinin olduqca ziddiyyətli və həmçinin qürurla öyündüyümüz 1918-
1920-ci illər mətbuatı bu dövrün tədqiqi üçün əvəzsiz mənbəələrdir.
Bu yaxınlarda Azərbaycan Siyasi Sənədlər Arxivində çalışdığını zaman
1965-ci ildə filologiya elmləri doktoru Nazim Axundovun çap etdirdiyi
“Azərbaycan dövrü mətbuatı (1832-1920)-ci illər” bibloqrafiyasında, hətta bir
nüsxəsi belə aşkarlanmayan qəzetlərin adları, nəşr tarixi, baş redaktor və yaradıcı
heyəti haqqında da məlumatlar olsa da adı bu siyahıda qeyd edilməyən bir qəzetə
təsadüf etdim. Doğrusu, bu nadir tapıntının əldə olunması tarixi həqiqətlərin əksi
üçün çox vacib bir işdir. Ona görə ki, bu nəşr tamamən 1918-ci il 31 mart
soyqırımını özündə əks etdirir və dərc olunan yazılar bu faciənin miyqası,
başvermə səbəbləri, erməni-bolşevik birləşmələrinin ermənizm ideyasını birgə
necə həyata keçirdikləri bəlli olur və həmçinin istiqlalına yenicə qovuşan
14
Azərbaycana qarşı aparılan erməni siyasəti, bu siyasətə rəvac verən,
Tiflisdə nəşr olunan rus-gürcü mətbuatının təbliğatına qarşı yazılanlar öz əksini
tapır.
Türk Gənclər Təşkilatı tərəfindən 1918-ci ilin 12 noyabrında yalnız bir
nüsxəsi işıq üzü görən qəzet “Qardaş qayğısı” adı ilə “heyrəti-təhriyyə” tərəfindən
Tiflisdə nəşr olunub. Redaksiya heyətinə milli məfkurə sahibi, istiqlal və mətbuat
tariximizi dəyərli əsərlərindən öyrəndiyimiz Mirzə Bala Məhəmmədzadə, o
cümlədən Xanım Sultanova, Ələkbər Zeynallı daxil idilər. Bakının 1918-ci il
sentyabr ayının 15-də bolşevik-daşnak hərbi birləşmələrindən azad olunması
münasibəti ilə işıq üzü görən “bir günlük qəzet” böyük formatda 2 səhifəsi
Azərbaycan dilində, iki səhifəsi isə rusca oxuculara çatdırılıb. Qəzetin manşetində
“Rahat uyuyunuz, ey nahaq qurbanlar, rəhmətlər sizə” fikri ilə yanaşı,
“Azərbaycan istiqlaliyyəti uğrunda qırılmış qurbanları türk gəncləri hörmət ilə
xatırlar” ifadəsi də böyük hərflərlə əks olunub. Qiyməti 2 manat olan qəzetin
satışından yığılan vəsaitin 1918-ci ildə Bakı və Şamaxıda “zərərdidə olanlara sərf
olunacağı” xəbəri 2-ci səhifənin başlıq hissəsindən bəlli olur.
Qəzetin niyə mart faciəsindən sonra deyil, məhz noyabrın 12-də işıq üzü
görməsinin səbəbi yazılardakı faktlarla aydınlaşır. 1918-ci il noyabr ayında
Mudros barışığına əsasən Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanı tərk etməsi
istiqlalımızın düşmənlərini sevindirməyə bilməzdi və bununla da əks-təbliğata
keçmişdilər. Müttəfıq qoşunların komandanı Tomsonun gəlişi ilə Bakının
bolşevik-daşnak
və
ingilis
hərbi
birləşmələrindən
azad olunduğu gün, guya ermənilərə qarşı qətliam həyata keçirildiyi kimi əsası
olmayan fikirlər dövriyyəyə gətirilmişdi. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının
etnik ayrı-seçkilik salmadığı, sadəcə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Türkiyə
arasında bağlanılan 4 iyun müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın sərhəd bütünlüyünü
qoruduğu hüquqa söykənən fakt olduğundan, ermənilər soyqırım xülyasını işə
salmağa çalışdılar. Tiflisdə Türkiyənin Şərq orduları komandanı Xəlil Paşadan və
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərindən bolşeviklərə aldanaraq Bakıda,
Şamaxıda müsəlmanlara qarşı soyqırım törətdiklərinə görə üzrxahlıq edən
ermənilər indi Tiflis mətbuatında 15 sentyabr döyüşlərində guya ermənilərin
qırıldığını bəyan edir, bu yalanlan ciddi şəkildə siyasi müstəviyə çıxarmağa
çalışırdılar. Yaranmış bu vəziyyətdə Azərbaycan ziyalıları, milli mövqeli ya
zarlar elə Tiflisdə ermənilərin və onların yalanlarının müdafiəçisi olan
siyasətçilərin yadına 31 martda Bakıda 18 min, Şamaxıda 7 min müsəlmanın
qətliamını xatırlatmalı oldular. “Qardaş qayğısı” qəzetinin nəşrinin səbəblərindən
biri bu idi. Digər səbəb isə 31 mart soyqırımının xalqın yaddaşında tarixən
yaşamasının təmini və gənc nəslin faciələrimizi unutmamağa bir çağırış idi.
Qəzetdə dərc olunan məqalələrin başlıqları 1918-ci ilin martın 31-dən aprelin 2-
dək davam etdirilən, bəşər tarixində eyniyyətinə çox az təsadüf edilən soyqırımın