5
tapdıqdan sonra mənə öyüd-nəsihət verəndən, səhvlərimi və xətalarımı mənə
bəyan edəndən Allah razı olsun. Allah onu xeyirlə mükafatlandırsın! Mən ona
əvvəlcədən öz təşəkkürümü bildirirəm.
Güvəndiyim Allahdır, işlərimi Ona həvalə edirəm və Ona arxalanıram.
Həmd və nemət yalnız Onadır. Müvəffəqiyyət bəxş edən və xətalardan
qoruyan da Odur. "Məni yaradan və məni doğru yola yönəldən Odur! Məni
yedirdən də, içirdən də Odur! Xəstələndiyim zaman mənə yalnız O şəfa verir.
Məni öldürəcək, sonra dirildəcək də Odur və Qiyamət günü xətamı
bağışlayacağına ümid etdiyim də Odur! Ey Rəbbim! Mənə hikmət bəxş et və
məni salehlərə qovuşdur! Sonra gələnlər arasında mənə yaxşı ad qismət et!
Məni Nəim Cənnətlərinin varislərindən et". (əş-Şuəra 78-85).
Allahın salavat və salamı onun Peyğəmbəri Muhəmmədə , onun ailə
üzvlərinə, səhabələrinə və Qiyamətə qədər onun yolu ilə gedən saleh
möminlərin üzərinə olsun!
Bitirdim: Miladi 2014-ci il 29 Mart
Hicri: 1435-cü il Cumədəl Əvvəl 27
Həmd Olsun Aləmlərin Rəbbi Olan Allaha! (Yunus 10)
6
Muhəmməd İbn İsmail Əl-Buxari
Əbu Abdullah Muhəmməd İbn İsmail İbn İbrahim İbn əl-Muğira İbn
Bərdizbəh əl-Cufi əl-Buxari. Hədis elmində Muhəddislərin əmiri sayılır. H.
194-ci il Şəvval ayının 11 Buxara şəhərində (Bəzi rəvayətlərdə: Bəhratəng adlı
Buxaraya yaxın bir kənddə) dünyaya göz açmışdır. Çox kiçik yaşlarından
hədis elmini öyrənməyə başlamış və bu səbəbdən də elm almaq üçün
dünyanın bir çox ölkələrini dolaşmışdır. O, uşaq ikən kor olur. Anası gecə-
gündüz oğlu üçün dua edir və Uca Allah onun görmə qabiliyyətini qaytarır.
Anası hicrətin 210-cu ilində onu və qardaşı Əhmədi Həccə aparır və hədis
elminə olan həvəsinə görə onu Məkkə şəhərində qoyub gedir. Tarixçilər qeyd
edirlər ki, o zaman Buxari artıq yetmiş min hədis əzbər bilirdi. Artıq 18
yaşında o «Tarix» kitabını yazır. Sonralar hədisləri toplamaq üçün o Şam,
Misir, Bəsrə, Hicaz, Kufə, Bağdad və bir çox başqa yerlərə səyahət edir. İbn
Kəsir demişdir: «O, bir dəfə kitaba baxmaqla (oxumaqla) onu əzbərləyərdi».
İbn Mücahid demişdir: «Muhəmməd İbn Səlləmin yanında idim. O mənə
dedi: – Bir az əvvəl gəlmiş olsaydın, sənə yetmiş min hədis əzbər bilən uşağı
göstərərdim». Quteybə İbn Səid demişdir: «Fəqihlərlə, zahidlərlə və
abidlərlə oldum, lakin Muhəmməd İbn İsmail kimisini görmədim. O, öz
zamanında Ömər kimi idi». Tirmizi demişdir: «Sənəd (Hədisin mətninə
qədər sadalanan ravilərin (yəni hədisi rəvayət edən kəslərin) silsiləsinin
araşdırılması) və iləl (Hədisin sənədində və ya mətnində olan və onu zəiflədə
biləcək amillərin araşdırılması) elmində Muhəmməd İbn İsmail kimisini
görmədim».
Əhməd İbn Hənbəl, Yəhyə İbn Məin, İbn əl-Mədini, əl-Həmidi –
Allah Onlardan Razı Olsun - və s. kimi muhəddislərdən hədis rəvayət etmişdir.
Onun tələbələrindən məşhur Müslim, Nəsai, Tirmizi, əl-Firabridir – Allah
Onlardan Razı Olsun -. Əsərlərindən “Tarix əl-Kəbir”, “Ədəbul Mufrad” və s.
Lakin bu əsərlərin içərisində xüsusi bir yeri tutan “əl-Cəmis Səhih” əsəridir. Bu
əsərdə 7563 hədis toplanmışdır ki, müəllif bu hədisləri 600000 min hədisin
içərisindən seçmişdir. Imam Buxari bu əsərinə topladığı hər bir hədisi iki
rükət istixarə namazı qıldıqdan sonra yazmışdır. Buxari «əs-Səhih» əsərini iki
əsas səbəbə görə yazmışdır – O rəvayət edir ki, biz İshaq İbn Rəhaveyhin
yanında idik. O bizə dedi: «Yaxşı olardı ki, Peyğəmbərin sünnəsi barəsində
səhih kitab tərtib edəsiniz». Onun təklifi çox xoşuma gəldi və «əl-Cəmius
Səhih» kitabını tərtib etməyə başladım. – O rəvayət edir ki, bir dəfə mən
Peyğəmbəri yuxuda gördüm. Əlimdəki yelpiklə onu yelpikləyir və üzərinə
qonan milçəkləri ondan uzaqlaşdırırdım. Alimlərdən gördüyüm yuxu
barəsində soruşduqda onlar mənə dedi ki, sən Peyğəmbərin adından istifadə
olunaraq uydurulan rəvayətləri ondan uzaqlaşdıracaqsan. Bu da mötəbər
7
hədisləri cəm etməyim üçün bir səbəb oldu.
Buxaridə – İbn Salaha görə
təkrarla birlikdə 7275 hədis, təkrarsız 4000 hədis, Muttasıl sənədlərlə gələn
hədislər təkrarsız 2602. İbn Həcərə görə 7397 hədis, 1341 Muallaq, 341
Mutabi hədis. Ümumi olaraq 9082 hədis vardır. Muhəmməd İbn Fuad
Abdulbakini təkrarla Muttasıl 7563 hədis vardır. Müxtəsər Buxaridə isə
təkrarsız 2226 hədis vardır. Bu kitab Qurani Kərimdən sonra ən səhih və
etibarlı kitab sayılır. Müəllif deyir ki: Mən bu kitabda yalnız səhih olan
hədisləri qeyd etmişəm. Halbuki mən 100000 min səhih, 200000 min isə zəif
hədis bilirəm. Mən 1000 yaxın şeyxlərdən hədis toplamışam və elə bir hədis
yoxdur ki, mən onun ravilər silsiləsini əzbərdən bilməyim. Hafiz ləqəbli alim
Zəhəbi demişdir: “Buxarinin “Cəmius Səhih” adlı əsərinə gəlincə o, İslamın
ən möhtəşəm kitablarındandır. O, uca Allahın kitabından sonra ən əfzəl
kitabdır. İnsan onu dinləmək üçün min fərsəx yol qət etsə belə bu səfərlə
vaxtını zay etmiş sayılmaz”. H. 256-cı il 30 Ramazan ayında Səmərqəndə
dünyasını dəyişmişdir.
Muslim İbn Həccac
Müslim İbn əl-Həccac əl-Quşeyri ən-Nisapuri. Hədis elmində İmam
Buxaridən sonra ikinci böyük şəxsiyyət sayılır. əl-Məmun adlı xəlifənin
xilafəti dövründə, H. 204-206-cı ildə Məşədin yaxınlığında yerləşən Nisapur
şəhərində dünyaya gəlmişdir. Quşeyr adlı böyük və məşhur bir qəbiləyə
məxsusdur. Bu qəbilənin adı isə Kuşeyr İbn Kəbdən gəlir. Çox kiçik
yaşlarından hədis elmini öyrənməyə başlamış və bu səbəbdən də elm almaq
üçün dünyanın bir çox ölkələrini İraq, Hicaz, Şam və Misri dolaşmışdır. Böyük
hədis alimləri olan İmam Buxari, Əhməd İbn Hənbəl, Yəhyə İbn Məin, Əbu
Heysəmə, İbn Əbu Şeybə – Allah Onlardan Razı Olsun - və s. dərs almışdır. Öz
növbəsində də Tirmizi, İbn Əbu Xatim, İbrahim İbn Muhəmməd İbn Sufyan –
Allah Onlardan Razı Olsun - kimi muhəddislərə dərs vermişdir. Alimlər İmam
Muslim haqda yüksək tərifəlayiq sözlər demişlər. Əbu Zura və Əbu Hətim
Muslimi onun zamanında yaşayan digər alimlərdən üstün tutmuşlar. Şeyx
Məhəmməd İbn ƏbdülVahhab əl-Fərra deyir: “Muslim insanların ən
savadlısı və elm dəryası idi. Onun haqqında xeyirdən başqa heç nə bilmirəm”.
Məsləmə İbn Qasim deyir: “Onun alimlər arasında qədir-qiyməti
yüksəkdir”. İmam Nəvəvi isə demişdir: “Onun (bu elmdə) imam, alim
olmasına, yüksək məqamına, elmdə dəqiqliyinə və öncüllüyünə hamı ittifaq
etmişdir”. Ən məşhur əsəri əl-Cəmi əs-Səhihdir ki, bu əsərdə 7275, təkrarsız
4000 hədis toplanmışdır. Bu kitab İmam Buxarinin səhihindən sonra ikinci
səhih əsər sayılır. İmam Muslim “Səhih” əsərini Nisapur şəhərində on beş ilə