24
əlaqədar olan və üzə çıxarılası üstünlük və çatışmazlıqların təqribi sayını müəyyən edir və
bundan sonra tapşırığı tələbələrə təqdim edir.
Üsul tələbələrin eyni məsələyə müxtəlif müstəvidən baxmaq, onun ayrı-ayrı tərəfləri
təsvir etmək bacarıqlarını qiymətləndirmək imkanı verən sadə və az vaxt tələb edən vasitədir.
Bir çox hallarda problemlər ancaq iki tərəfli (üstünlük-çatışmazlıq, mənfi-müsbət, xeyir-
ziyan və s.) olmur, onlar daha zəngin və çoxaspektli olur və belə hallar üçün bu yanaşma çox
sadələşdirilmiş bir üsuldur.
Məzmun, forma və funksiyanın əsas müddəaları
Bəzən “Nə, necə və niyə” adlandırılan bu üsulun tapşırığının yerinə yetirilməsi üçün
tələbələr konkret məlumata dair “nə” (məzmun), “necə” (forma), “niyə” (funksiya)
suallarını diqqətlə təhlil edərək, cavablandırmalıdırlar. İlkin məlumat kimi nitq və çıxışların
mətni, bədii əsərin fraqmenti, məlum bir üsulu təsvir edən məlumat, təlimat, tarixi hadisələri
təsvir edən informasiya, reklam mesajı və s. çıxış edə bilər. Tələbə qoyulan sualları
cavablandıran əsas fikirləri yığcam şəkildə yazmalıdır.
“Məzmun, forma və funksiyanın əsas müddəaları” tapşırığı tələbələrin
informasiyanın məzmunu, forma və funksiyasını bir-birindən ayırmaq və təhlil etmək
bacarığı barədə əks əlaqənin alınması üçün nəzərdə tutulub.
Üsul oxu, yazı, öyrənmə, təhlil etmə, məntiqi nəticələrin çıxarılışı, metod və
materialların qiymətləndirilməsi, etik seçimlərin edilməsi və əsaslandırılmış qərarların
verilməsi bacarıqlarını inkişaf etdirir. İlk növbədə yazı və kommunikasiya ilə əlaqədar
fənlərdə istifadə olunması məqsədə uyğundur (reklam, marketinq, dizayn, incəsənət, dil,
ədəbiyyat və s.)
Misal 1
Misalda formativ qiymətləndirmə üsulun məzmunun, formanın və funksiyalarının əsas müddəalarının
açıqlanması üçün struktur təklif edilir.
Məzmun, forma və funksiyanın əsas müddəaları
Məzmun (Nə?)
Forma
(Necə?)
Funksiya (Niyə?)
Üsulun adı
Fraza
Üsulun məğzini əks etdirmək və oxucunun diqqətini cəlb etmək
Üsulun təsviri
İzahedici mətn
Oxuculara üsul ilə tanış olmasını davam edib-etməmək barədə qərar
verilməsində kömək etmək
Əsas məqsəd
İzahedici mətn
Üsulun hansı növ informasiyanın əldə edilməsi üçün nəzərdə
tutulduğunu izah etmək
Digər öyrətmə
məqsədləri
Siyahı
Üsulun ən münasib olduğu öyrətmə məqsədlərini müəyyən etmək
25
İstifadəsi
İzahedici mətn
İstifadə üçün münasib olan sahələr barədə məlumat vermək
Misal 1
Cədvəl
Üsulun mahiyyətini misala əsaslanaraq açıqlamaq
Tətbiq qaydaları
Təlimat
Üsulun tətbiq qaydalarını addım-addım izah etmək
Üstünlüklər
Siyahı və
izahatlar
Əsas üstünlüklərin nədən ibarət olduğunu izah etmək
Çatışmazlıqlar
Siyahı və
izahatlar
Əsas çətinliklərin nədən ibarət olduğunu izah etmək
Üsulun tətbiqi üçün mühüm məzmunu olan və strukturlaşdırılmış mətn (mesaj və s.)
seçilir. Paralel olaraq nümunə kimi istifadə olunacaq ikinci mətn də seçilir və bu mətn üçün
Məzmun, forma və funksiyanın əsas müddəalarını müəllim özü açıqlayır. İkinci mətn və
onun müddəaları tələbələr ilə birgə ardıcıl təhlil olunur. Müəllim əmin olandan sonra ki,
tələbələr üsulu başa düşüblər, hazırladığı tapşırığı onlara verir.
Üsul tələbələrdə mesajları diqqətlə təhlil etmə və kritik düşüncə vərdişlərini inkişaf
etdirir, forma və ümumi strukturlar barədə düşüncələri stimullaşdırır, eyni informasiyanın nə
üçün müxtəlif üslublarda müxtəlif formada verilməsinin mümkün olduğunu dərk etməyə
kömək edir, tələbələrin zəif tərəflərini üzə çıxararaq öyrətmə prosesini daha dəqiq
uyğunlaşdırmağa imkan verir.
Üsul kifayət qədər vaxt tələb edir, bir çox mesajları kateqoriyalaşdırmaq o qədər də
asan deyil, mesajların bir qismi isə çoxsaylı funksiyalar daşıyır və bu baxımdan onların təhlili
mürəkkəbdir.
Sintez
Bir cümləlik xülasə
Üsulda tələbələrə verilmış mövzu barədə “Kim, nəyi, kimə, nə vaxt, harada, necə və
niyə edir? ” sualları verilir. Tələbələr bu suallara cavab verməlidirlər, lakin burada söhbət
ancaq sualların sadəcə olaraq cavablandırılmasından getmir. Əsas problem ondan ibarətdir ki,
cavablar qrammatik baxımından düzgün olan və xülasə şəklində yazılmış bir informativ
cümlədə sintez olunmalıdır. Bu cümlə suallar toplusuna verilən cavab baxımından vahid,
yığcam və yetəri olmalıdır. Predmet sahəsinin mahiyyətindən asılı olaraq “kim?” və
“kimə?” sualları “nə?” və “nəyə?” sualları ilə əvəz oluna bilər.
Üsul tələbələrin konkret predmet sahəsinə və ya mövzuya dair informasiyanı təhlil
etmək və yekunlaşdırmaq bacarıqlarını qiymətləndirməyə imkan verir. Təhlil olunan və
yekunlaşdırılan ilkin məlumat müxtəlif həcmli ola bilər. Üsulun tətbiqinə başlayarkən təhlil
26
olunan mətndə bir-iki abzasdan artıq olmamalıdır, tələbələr təcrübə topladıqca, tapşırığın
həcmi artırıla bilər. Tələbələrin qarşısına suallar qoyularkən cavablar üçün şablon format da
verilə bilər. Bir cümləlik xülasə üsulu oxu, öyrənmə, yaddaş, ideya və informasiyanın
inteqrasiya və sintezi, fikirləri yığcam və məntiqi ifadə etmək bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Üsulda ilkin informasiya deklarativ formada təqdim olunur. Tələbələr bu informasiya
barədə bir cümləlik xülasələr hazırlayır, müəllimlər isə tələbələrin bacarıqları barədə əks
əlaqə alırlar.
Misal 1.
Tapşırıqda repetitorluq fəaliyyəti barədə bir cümləlik xülasənin yazılması tələb olunur. Tapşırığın yerinə
yetirilməsini sadələşdirmək üçün aşağıdakı suallara cavab verilməsi məqsədəuyğundur.
Kim? Məktəb müəllimləri və peşəkar repetitorlar
Nəyi? Qəbul imtahanların hazırlığı
Kimi? Məzunları
Nə vaxt? İl boyu
Harada? Öz evlərində
Necə? Metodik vəsaitlərdən və testlərdən istifadə edərək fərdi və qrup məşğələlərinin keçirilməsi yolu ilə
Nə üçün? Əlavə gəlirin əldə edilməsi məqsədi ilə
Nə edir?
Həyata keçirirlər.
Cümlə: Məktəb müəllimləri və peşəkar repetitorlar əlavə gəlirin əldə edilməsi məqsədi ilə metodik vəsaitlərdən
və testlərdən istifadə edərək fərdi və qrup məşğələlərin keçirilməsi yolu ilə məzunların qəbul imtahanlarına
hazırlığını il boyu öz evlərində həyata keçirirlər.
Misal 2.
“Enerji menecmenti” fənnini tədris edən müəllim alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri haqqında
mühazirələri başa çatdırdıqdan sonra tələbələrə müasir dövrdə bu mənbələrin enerji sahəsinə olan təsiri barədə
bir cümləlik xülasə yazmağı təklif edir.
Kim? Enerji istehsalçı və istehlakçıları
Nəyi? Ənənəvi enerjinin istehsalının payını
Nəyə? Enerji istehsalına
Nə vaxt? Son illər
Harada? İnkişaf etmiş ölkələrdə
Necə? Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə edərək
Nə üçün? Bərpa olunmayan neft və qazdan asılılığı azaltmaq və ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək
məqsədi ilə
Nə edir? Tədricən azaldırlar.
27
Cavab: Son illər inkişaf etmiş ölkələrdə enerji istehsalçıları və istehlakçılar bərpa olunmayan neft və qazdan
asılılığı azaltmaq və ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək məqsədi ilə alternativ və bərpa olunan enerji
mənbələrini inkişaf etdirərək enerji istehsalında ənənəvi enerjinin payını tədricən azaldırlar.
Üsuldan istifadə etmək üçün fənn müəllimi yaxın vaxtlarda öyrətdiyi və xülasənin
yazılışı üçün münasib olan mövzunu seçir, seçdiyi mövzuya dair “Kim, nəyi, kimə, nə vaxt,
harada, necə və niyə edir? ” sualları verir, sualları əvvəlcə özü cavablandırır və xülasəni
hazırlayır, tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün özünün sərf etdiyi vaxtı müəyyən edir.
Tələbələrə Bir cümləlik xülasə tapşırığı verəndə, müəllim tapşırığa cavab verilməsi üçün
tələbələrə şəxsən özü sərf etdiyi vaxtdan iki dəfə artıq vaxt ayırır.
Üsulun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, tələbələrdə mürəkkəb prosesləri qavramaq,
izah etmək və onlar haqqında fikirləri lakonik və məntiqi uzlaşmış formada yekunlaşdırmaq
bacarığını inkişaf etdirir.
Yerinə yetirilməsi baxımından, tapşırıq o qədər də asan deyil
Konsepsiya sxemi
“Konsepsiya sxemi” konsepsiyalar arasında olan əlaqələri əyani şəkildə nümayiş
etdirir və bu üsuldan biliklərin aşkarlanması və təsviri üçün istifadə olunur.
Misal 1. Texniki və proqram təminatının konsepsiya sxemi
verilənlər
daxil olunur
məlumat
göndərilir
Kompüter
Proqram təminatı
Sistem proqram
tttəminatı
iki tipə bölünür:
Tətbiqi proqram
təminatı
Texniki təminatı
Çıxış
qurğuları
Giriş
qurğuları
2 kateqoriyaya ayrılır:
Əməliyyat sistemi
hər bir
kompüter iki hissədən ibarət olur:
Sistem
bloku
Prosessor
Yaddaş (RAM)
Monitor
Printer
əsas hissə
daxildir
idarə edir
ən mühüm
ibarətdir
28
Konsepsiya sxeminin və ya diaqramın təsviri üçün çevrə, oval və ya dördbucaqlılardan və
onları birləşdirən oxlardan (qövslərdən) istifadə edilir. Ayrı-ayrı konsepsiyalar arasındakı
əlaqələr “tələb olunur”, “ibarət olur”, “səbəbidir”, “törədir”, “təsir edir” və s. tipli
münasibətləri təsvir edirlər.
Tapşırığı yerinə yetirən tələbələr müəllimin xüsusi bir diqqət yetirdiyi konsepsiya və
onların əvvəllər öyrəndikləri arasındakı əlaqələri konsepsiya sxemi şəklində təsvir
etməlidirlər. Tapşırığın yerinə yetirmə prosesində tələbələr yeni və mövcud biliklərə
əsaslanaraq konsepsiyalar və onlar arasında olan assosiasiyaları müşahidə və müraciət oluna
bilən qrafik əks şəklində verirlər. İnsanların assosiasiyaları subyektiv olduğu kimi, tələbələr
də eyni tapşırığa bir-birindən struktur və detallaşdırma baxımından fərqli olan cavablar
verəcəklər. Eyni zamanda, tapşırıq bütün tələbələr tərəfindən başa çatdırıldıqdan sonra
onlarda öz təsəvvürlərini başqaların konsepsiya sxemləri ilə müqayisə etmək və ehtiyac
duyularsa şəxsi sxemləri zənginləşdirmək imkanı yaranır.
Misal 2. Qiymətləndirmənin konsepsiya sxemi
Formativ
Öyrətmə
məqsədləri
Tədris
prosesi
Qiymətləndirmə
İlkin
(diaqnostik)
Summativ
v
Öyrənmə
nəticələri
İmtahan
Subyektiv
Obyektiv
asan, çətinliyi orta
səviyyədə olan və
çətin
Kurs işi (layihə)
Tapşırıqlar iki sinifə bölünür:
uyğunluq
əsas növləri
etibarlılıq,
uyğunluq,
ədalətlilik,
sistemlilik
Qeyri-formal
Formal
iki növ
ola
bilər
əks əlaqə
Düz-səhv, qoşa müqayisə, çoxseçimli
suallar, açıq tipli (esse)
,
Onların kombinasiyası ən yaxşı nəticələri verir
“Bir dəqiqəlik
yazı”, “Ən çətin və
aydın olmayan” və
s.
əksər
hallarda bu
formada
aparılır
bu prinsiplər əsasında
hazırmalıdır
imkan verir
Laboratoriya işi
Tapşırıqlar 3 mürəkkəblik dərəcəsi
üzrə tərtib olunur
29
Üsuldan istifadə edilməsi nəticəsində tələbələr fənnə aid olan konsepsiya və
nəzəriyyələrə dair biliklərini, ideya və informasiyanın inteqrasiya və sintez etmək
bacarıqlarını, sistemli baxımından düşünmək, eyni zamanda tərkib hissələri və vahid sistemi
görmək, əvvəllər topladığı və yeni əldə edilmiş biliklərdən düzgün nəticələr çıxarmaq
qabiliyyətlərini inkişaf etdirirlər.
Üsul ilk növbədə konseptual öyrənməni, yəni informasiyanı məntiqi intellektual
strukturlar şəklində təşkil olunmasını tələb edən nəzəri yönümlü fənlər üçün münasibdır.
Bundan başqa üsuldan çoxsaylı prinsip və faktlara əsaslanan fənlərdə tələbələrin konseptual
şəbəkələrin qurulması bacarıqlarını inkişaf etmək və yoxlamaq üçün istifadə etmək olar.
Üsulu tətbiq etmək üçün ilk növbədə sxemin tərtib edilməsində istifadə olunacaq əsas
konsepsiya seçilir. Seçilmiş konsepsiya bir növ düşünmə, təhlil və sintez proseslərini işə
salan mexanizm rolunu oynayır və bu baxımdan tapşırıqda verilən konsepsiya bütün tələbələr
üçün məlum olan ümumi anlayış olmalıdır. Konsepsiya həddindən çox xüsusi xarakter
daşıyırsa, o, tələbələrin koqnitiv strukturları və assosiasiyaları ilə uzlaşmayacaq, təhlil və
düşünmə prosesləri işə düşməyəcək və nəticə etibarilə konseptual sxemin formalaşması sual
altında olacaq.
Üsulun tətbiqi üçün seçilmiş termin və ifadədən asılı olaraq tapşırıq sadə, çətinliyi
orta səviyyəli və kifayət qədər yüksək çətinliyi olan ola bilər. Bunları nəzərə alaraq tərtib
olunmuş tapşırığı birinci növbədə müəllim özü yerinə yetirməlidir.
Tapşırığın yerinə yetirilməsində “beyin həmləsi” mühüm rol oynayır. Beyin
həmləsinə əsaslanaraq, müəllim konseptual sxeminin əsasını təşkil edən stimullaşdırıcı söz
(bilik elementi) ilə sıx əlaqədə olan termin və ifadələri qeydə alır. Bundan sonra stimul
rolunu oynayan əsas söz tərtib olunan sxemin mərkəzində, onunla əlaqədar olan digər
konsepsiyalar isə ətrafında yerləşdirilir. Sonra konsepsiyalar arasındakı əlaqələr oxlar
vasitəsilə əks edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, assosiasiyalar çoxpiləli ola bilər.
Assosiasiyaların növü və ya mahiyyəti birləşdirici əlaqənin üzərində qeyd olunur.
Auditoriyada istifadə etmək üçün müəllim konseptual sxeminin sadələşdirilmiş variantını
hazırlamalıdır. Müəllim ancaq bundan sonra misalı tələbələrə verir, tələbələrlə sxem üzərində
işləyir, tələbələrin təklif etdiyi konsepsiya və sxemləri özünün seçimləri ilə müqayisə edir.
Üsulun tətbiqi ideya və konsepsiyalar arasındakı əlaqələri aşkarlamaq və əldə edilmiş
bilikləri sistemləşdirmək imkanı verir. Üsulun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, üsuldan istifadə
edən tələbələrdə müəyyən qrafik vərdişləri olmalı və onların nəticələrini obyektiv müqayisə
etmək çətindir.
30
Nəzərdən keçirdiyimiz üsulların təhlili göstərir ki, müəllimlərin tədris etdikləri
fənlərin məzmunu və tələblərinə, öyrətmə prosesinin bilik səviyyələrinə, qrup və qrup
birləşmələrinin ölçülərinə və vaxt resurslarına uyğun formativ qiymətləndirmə üsullarını
seçmək imkanları var və bu üsullar öyrətmə və öyrənmə proseslərinin təkmilləşdirlməsi
baxımından effektiv metodoloji vasitələrdir.
Təhlil göstərir ki, formativ qiymətləndirmə öyrətmə və öyrənmənin keyfiyyətinin
artırılmasına zəmin yaradan həlledici amildir və o, keyfiyyətli tədris prosesinin ayrılmaz
tərkib hissəsi olmalı və ali təhsildə formativ qiymətləndirmənin tətbiqi genişləndirilməlidir.
Annotasiya
Məqalədə müxtəlif qiymətləndirmə üsullarının təyinatı, onların tədris prosesinin
təkmilləşdirilməsində rolu, tətbiq edilməsinin xüsusiyyətləri və uyğun misallar, ayrı-ayrı
üsulların üstün cəhətləri və çatışmazlıqları təhlil olunur. Ali təhsil sistemində daha az istifadə
olunan formativ qiymətləndirmə üsullarına və onların ali təhsildə xüsusi diqqət tətbiqinə
yetirilir.
Açar sözlər: Qiymətləndirmə, formativ qiymətləndirmə üsulları, kommunikasiya, əks əlaqə,
ali təhsil
В статье рассматриваются различные методы оценивания знаний и их назначение, роль
в усовершенствовании образовательного процесса. Особое место уделяется реже
используемым в системе высшего образования методам формативного оценивания.
Даны рекомендации по их применению, приведены соответствующие примеры,
анализируются преимущества и недостатки отдельных методов
Ключевые слова: Оценка знаний, формативное оценивание, коммуникация, обратная
связь, высшее образование
Article examines the purpose of different assessment methods and the role they play in the
improvement of the teaching and learning process. Special attention is given to less
frequently used in higher education formative assessment techniques. R
ecommendations for
their use, appropriate examples for each approach
and analysis of the advantages and
disadvantages are also discussed.
31
Keywords:
Assessments, formative assessment, communication, feedback, higher education
Ədəbiyyat
1.
Gronlund, N. E., Brookhart, S. M. Gronlund’s Writing Instructional Objectives. – 8th ed.
–Upper Saddle River, NJ: Pearson/Merrill/Prentice Hall, 2009. – 155 p.
2.
Chapman, C., King, R. Differentiated assessment strategies: One tool doesn’t fit all /
Carolyn Chapman, Rita King. – Thousand Oaks: Corwin Press, 2005. – 216 p. – ISBN
978-0-7619-8891-5
3.
Davis, Barbara G. Tools for Teaching. – 2nd ed. – Jossey-Bass, 2009. – 608 p. – ISBN:
978-0-7879-6567-9
4.
McKeachie's Teaching Tips: Strategies, Research, and Theory for College and University
Teachers / Marilla Sviniski, Wilbert J. McKeachie. – Wadsworth Publishing, 2010. –
13rd ed. – 416 p. – 978-0495809296
5.
Clark, I. Formative assessment: policy, perspectives and practice // Florida Journal of
Educational Administration & Policy. – Spring 2011. – Vol. 4 – Issue 2
6.
Banta, T., Suskie, L. Assessing student learning: a common sense guide / Trudy W.
Banta, Linda Suskie. – 2nd ed. – San Francisco: Jossey-Bass, 2009. – 394 p. – 978-
0470289648
7.
Miller, D., Linn, R., Gronlund, N.E. Measurement and Assessment in Teaching. – 11th
ed. – Pearson, 2012. – 576 p. – ISBN- 978-0132689663
8.
Burke, K. Balanced assessment: from formative to summative / Kay Burke. –
Bloomington, Solution Tree Press, 2010. – 163 p. – ISBN 978-1-934009-52-9
9.
Black, P., Wiliam, D. Inside the black box raising standards through classroom
assessment. –
Phi Delta Kappan. – Vol. 80. – #2. – Oct 1998.
10.
Sambell, K. Liz McDowell, Montgomery, C. Assessment for Learning in Higher
Education. – Routledge, 2012. – 184 p. – ISBN 978-0415586580
11.
Angelo, T.A., Cross, K.P. Classroom assessment techniques: a handbook for college
teachers. – 2nd ed. – San Francisco: Jossey-Bass, 1993. – 427 p. – ISBN 978-1-55542-
500-5
12.
Juwah, C., Macfarlane-Dick, D., Matthew, B.
Enhancing student learning through
effective formative feedback. – The Higher Education Academy Generic Centre, 2004. –
41 p. – ISBN 1-904190-58-8
32
13.
Barkley, E. F. Student engagement techniques: a handbook for college faculty / Elizabeth
F. Barkley. – San Francisco: John Wiley & Sons, 2010. – 417 p. – ISBN 978-0-470-
28191-8
14.
Palomba, C. Assessment essentials: planning, implementing, and improving assessment
in higher education / Catherine A. Palomba, Trudy W. Banta. – San Francisco: John
Wiley & Sons, 1999. – 405 p. – ISBN 0-7879-4180-8
15.
Assessment for Learning – Formative Assessment. (Center for Education and Innovation)
http://www.oecd.org/site/educeri21st/40600533.pdf
16.
Bloom, B. S. Taxonomy of Educational Objectives. Vol. 1: Cognitive Domain. New
York: McKay, 1956.
17.
Elliott, S. Educational psychology: effective teaching, effective learning. – 3
rd
ed. –
Boston: McGraw-Hill, 2000. – 631 p. – ISBN 0-697-37540-4
Dostları ilə paylaş: |