vahid mərkəzdən idarə olunması bu dövlətlərin maraqlan
ilə ziddiyyət təşkil edir. Bu amil də çoxqütblü dünya
düzəninin formalaşmasını zəruri edir;
4.
Hansısa super gücə arxalanıb yerləşdiyi regionu daim
təhdid altında tutan dövlətə yerini göstərmək üçün
alternativ qlobal gücə ehtiyac var. Bu baxımdan da
çoxvektorlu
dünya
düzəninin
formalaşması
xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir.
Çoxqütblü dünya düzəninin formalaşmasında coğrafi
amil, tarixi, dini, milli bağlılıq əsas götürülməlidir. Bu
dünya düzəninin formalaşması və yeni idarəetmə
mərkəzlərinin yaranması dünyada böyük dövlətlərin kiçik
dövlətlərə dair çirkin maraqlarının icrasına gətirib
çıxarmamalıdır. Böyük dövlətlər arasında, eləcə də böyük
dövlətlərlə kiçik dövlətlər arasında tarazlı və ədalətli
münasibətlər hökm sürməlidir.
Çoxqütblü dünya düzəninin formalaşması həm də
beynəlxalq aləmdə güclərin paylaşmasına gətirib çıxara
bilər. Çoxqütblü dünya düzəninin formalaşmasında və
qlobal siyasi proseslərin idarə olunmasında iştirak hal-
hazırda buna iddiası olan dövlətdən asılıdır. Həmin
dövlətə isə ilk növbədə güclü və qlobal təsirlərə malik
iqtisadiyyat lazımdır ki, öz iddiasım təmin edə bilsin.
54
10-cu fəsil
NATO və qlobal təhlükəsizlik
ABŞ-m milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri olmuş (1977-
1981) Zbiqnev Bjezinskinin «The New York Times»
qəzetində dərc edilmiş «NATO və qlobal təhlükəsizlik»
məqaləsi marağa səbəb oldu. Ən azı ona görə ki, burada
NATO-nun postsovet məkanı ölkələri ilə əməkdaşlıq
perspektivləri barədə mülahizələr yürüdülür.
Mülahizələrdə əsas xətt NATO-nun qarşıya qoyduğu
missiyam uğurla yerinə yetimıəsi və alyans üçün yeni
hədəflər və məqsədlərin ortaya çıxmasıdır. Politoloq qeyd
edir ki, alyans öz mövcudluğunun 60 illiyində beynəlxalq
məsələlərdə 3 istiqamətdə tarixi əhəmiyyət kəsb edən
hadisələrin gerçəkləşməsinə nail olub:
1. NATO Qərb ölkələri arasında Transatlantik və
Avropa hakimliyi uğranda əsrlik vətəndaş müharibəsinə
son qoydu;
2. Birləşmiş Ştatlar İkinci Dünya müharibəsindən sonra
öz üzərinə Avropanı sovet təsirindən müdafiə etmək
öhdəliyi götürdü;
3. Alyans «soyuq müharibə»nin dinc başa çatmasına nail
oldu və bu, demokratik Avropa Birliyinin genişlənməsi
üçün zəmin yaratdı.
Bundan sonra politoloq sual edir: «Bunlar əldə edilmiş
nailiyyətlərdir, ortaya isə tam əsaslı bir sual çıxır: «Sonra
nə olacaq?»
Məhz bu sualın cavabının tapılması bu gün doğradan da
NATO-nun siyasi və hərbi dairələrinin qarşısında duran
əsas hədəflərdən biridir. NATO dairələri 61 yaşlı alyansın
perspektivləri üzərində çox ciddi düşünürlər: Alyansın
gələcəyi necə olacaq? Qarşıda hansı məqsədlər və
55
vəzifələr durur? Bütün bu məsələlər son illərdə alyansa
üzv ölkələrdə və alyansın 2010-cu il sammitində geniş
müzakirə mövzusuna çevrilmişlər.
NATO hansı təhdidlərlə üzləşib? Alyansın imicinin
yaxşılaşdırılması istiqamətində hansı işlər görülməlidir?
Amerikalı
politoloq
bildirir
ki,
NATO
dünya
təhlükəsizliyinin
hədsiz
təhdidləri
ilə
qarşılaşır.
«Zəmanəmizin paradoksu ondan ibarətdir ki, getdikcə
daha qarşılıqlı əlaqəli, qarşılıqlı asılılıqlı dünya daim
güclənən xalq iğtişaşları və qiyamları ilə üz-üzə qalır. Son
vaxtlar insanların siyasi baxış məcburiyyətindən yaranan
xaos təhlükəsi ilə mübarizə üçün qlobal təhlükəsizliyin
təmini üzrə səmərəli mexanizm mövcud deyil. Bununla
yanaşı, Çin və Hindistanın sürətli dirçəlişi, Yaponiyamn
son 50 ildə çevikliklə bərpa olunması vəziyyəti
mürəkkəbləşdirir. Çünki bu, qlobal şəkildə siyasi və
iqtisadi ağırlığın Şimali Atlanikadan Asiya və Sakit Okean
regionu istiqamətində dəyişməsindən xəbər verir».
Bjezinski bildirir ki, öz əhəmiyyətini saxlamaq üçün və
zamanın tələblərinə müvafiq olaraq, NATO, sadəcə,
genişlənməli deyil və bir çoxlarının təkid etdiyi kimi
qlobal alyansa, demokratiyanın beynəlxalq ittifaqına
çevrilməməlidir. Onun fikrincə, NATO-nun qloballaşması
Amerika-Avropa əlaqələrinin prioritetliyini zəiflədəcək.
Politoloq qeyd edir ki, güclənməkdə olan heç bir güclü
dövlət qlobal miqyasda genişlənmiş NATO-ya üzv olmağa
razı olmaz.
NATO qlobal mərkəz ola biləcəkmi? Bjezinski bildirir
ki, NATO təhlükəsizlik sahəsində ölkələr arasında
əməkdaşlıq məsələləri üzrə qlobal mərkəz olması üçün
kifayət qədər təcrübə, mexanizm və vasitələrə malikdir.
Bu istiqamətdə strateji missiyasını yerinə yetirərək NATO
56
təkcə siyasətdə transatlantik vahidliyini saxlamayacaq,
həmçinin XXI əsrdə təhlükəsizlik sahəsində daha açıq
çağırışlara cavab verəcək.
Politoloqun əvvəlki fikirlərini nəzərə alsaq, ziddiyyət
yaranır: bir tərəfdən Bjezinski alyansın Kollektiv
Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Şanxay
Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) kimi təşkilatlarla əməkdaşlıq
etməsini, KTMT ilə razılaşma imzalamağı təklif edir,
digər tərəfdən alyansın mərkəz kimi qalması perspektivinə
inanır. Ziddiyyət də bundadır.
Əgər NATO ilə Rusiyanın konkret olaraq Aralıq dənizi
dialoqu kontekstində münasibətlərindən danışsaq, bu
proqramın meydana çıxması NATO-nun şərqə doğru
genişlənməsi problemini obyektiv olaraq bir qədər
yumşaldır. «.Aralıq Dənizi Dialoqu» göstərir ki, Alyans
Rusiyanın milli maraqlanna təhlükə yaratmaqla təkcə
Şərqi Avropa ölkələrini öz sıralarına qəbul etmir, həm də
Şimali Afrika ölkələri ilə əməkdaşlıq edir ki, buna da heç
bir halda rus maraqlanna toxunan hal kimi baxıla bilməz.
Məhz bu səbəbdən de Rusiyanın xarici-siyasi elitası
«Aralıq Dənizi Dialoqu»nun inkişafında maraqlıdır. Bu,
Rusiya rəhbərliyinə NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi
prosesinin dönməzliyi şəraitində öz «simasını qorumaq»
imkanı verəcəkdir.
Qeyd edək ki, hazırda NATO-nun
1999-cu
il
konsepsiyasım 2010-cu ildə Lissabonda qəbul edilmiş yeni
strateji konsepsiyası əvəzlənmişdir.
57