Ermənistan alyansının yaranması Qərbin bu regionda
meydan oxumasına cavab kimi nəzərdə tutulub.
Rusiya Federasiyasma dəstək verən İranın Azərbaycan
Respublikası ilə münasibətləri də birmənalı deyil. İran
ardıcıl olaraq ABŞ-m Cənubi Qafqaz regionuna nüfuz
etməsinə qarşı çıxır. Xəzərin statusu məsələsinin həllinin
ləngidilməsi də Moskva ilə Tehranın ABŞ-m bölgədən
sıxışdınlıb çıxartmaq cəhdləri ilə bağlıdır və bu mövqe
İramn Azərbaycan Respublikasının Qərblə imzaladığı neft
müqavilələrini tanımamaq barədəki cəhdləri və vaxtaşırı
bəyanatları ilə möhkəmləndirilir. Məsələn, 2001-ci ilin
yayında Azərbaycan Respublikası geoloji kəşfiyyat
gəmilərinin
və
Böyük
Britaniya
neft
firmaları
nümayəndələrinin İranın tələbi ilə Xəzərin Azərbaycan
sektorunda işi dayandırmalan buna misal ola bilər.
Neftin qiymətinin ciddi şəkildə aıtıb-azalması fonunda
mövcud və yenicə layihələndirilən boru kəmərləri
ətrafında baş verən çəkişmə də öz apogeyinə çatıb. ABŞ-
ın cəhdləri ilə Azərbaycan neftinin çıxarılmasında
iştirakdan məhrum edilmiş
iran Türkmənistan və
Qazaxıstanla əməkdaşlıq etməyə, onların neft və qaz
axınını öz ərazisindən Qərbi Avropaya və Uzaq Şəıqə
yönəltməyə çalışır. Deməli, İran Cənubi Qafqazda həm də
özünün iqtisadi və enerji maraqlarının təmin edilməsi
istiqamətində ciddi səylər göstərir.
İranın Azərbaycana qarşı mövqeyinin sərtliyinə daha bir
amil- İranda xeyli sayda (qeyri-rəsmi məlumata görə 35
milyondan çox) Azərbaycan türkünün yaşaması da öz
təsirini göstərir.
Qeyd edək ki, Tehran üçün Cənubi Qafqaz həm keçmiş
sovet məkanındakı müstəqil dövlətlərə, həm də Avropa
ölkələrinə pəncərə rolunu oynayır. Bu cəhətdən İran
124
rəhbərliyi region ölkələrinin maraqlarını da nəzərə almaya
bilməz. Bununla belə, İranın bölgədəki təhlükəsizlik
problemlərinə öz tarixi yanaşma tərzi var və bu dövlətin
mövqeyində yeni şəraitdə hər hansı bir dəyişiklik
müşahidə olunmur.
İran bölgədə qeyri-sabitliyin yaranmasına burada
regiondan kənar qüvvələrin (ABŞ, NATO və Avropa
İttifaqı) mövqelərinin möhkəmlənməsinin əsas şərti kimi
baxır. Çünki istənilən halda münaqişə regiona kənar
qüvvələrin müdaxiləsinə yol açır. Məhz buna görə də, İran
dəfələrlə istər Xəzər hövzəsindəki ölkələrə, istərsə də,
Cənubi Qafqaz respublikalarına bölgədə təhlükəsizliyin
qorunması üçün birgə kompleks tədbirlər təklif edib və
regiondan kənar qüvvələrin proseslərə müdaxiləsini
yolverilməz sayıb.
İranın bununla bağlı ilk təşəbbüsü Cənubi Qafqazda
vahid təhlükəsizlik sisteminin yaradılması ilə bağlı olub.
Bunun üçün rəsmi Tehran region ölkələrinə 3+2, yəni
Güney Qafqaz respublikaları+Rusiya və İran modelini
təklif edibdir. Bu sistem təhlükəsizlik və xarici siyasət
sahəsində adı çəkilən ölkələrin səylərinin birləşdirilməsini
və onların birgə əməkdaşlığını nəzərdə tutur. Lakin
Tehranın bu təklifi region ölkələri tərəfindən birmənalı
qarşılanmadı. Məsələn, rəsmi Bakı öz təhlükəsizlik
problemlərini
ikitərəfli
və çoxtərəfli
əlaqələr və
beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq formasında həll
etməyə üstünlük verdiyini bildirdi.
125
İranın xarici siyasətində mühüm rol oynayan və onun
strateji tərəfdaşı olan Rusiya Ermənistam özünün Cənubi
Qafqazdakı yeganə etibarlı strateji müttəfiqi hesab edir.
Ermənistanın geostrateji mövqeyi, işğalçılıq siyasəti və
iqtisadi potensialı bu ölkənin regiondakı proseslərdə
müstəqil iştirakına imkan vermir və onu Rusiya ilə eyni
mövqedən çıxış etməyə vadar edir. Bu gün Ermənistan
Rusiyanı öz müstəqilliyinin və təhlükəsizliyinin yeganə
təminatçısı sayır. Bu ölkə bütün sahələrdə, xüsusilə də
hərbi sahədə Rusiyanın inlıisanndadır.
MDB Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsinin Cənubi
Qafqazda əsas və yeganə tərəfdaşı funksiyasını icra edən
Ermənistanın hava məkanını, İran və
Türkiyə sərhədlərini
rus hərbçiləri qoruyur.
İki ölkə arasında hərbi müttəfiqliyin bünövrəsini 1992-
ci il avqustun 21-də prezidentlər Boris Yeltsinlə Levon
Ter-Petrosyanm
imzaladığı
Ermənistan
ərazisindəki
Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinin hüquqi statusuna dair 25
illik
müqavilə
qoymuşdur.
Sənəd
Rusiyanın
Ermənistandakı 102-ci hərbi bazasının 2020-ci ilədək ölkə
ərazisində qalmasını nəzərdə tutur. Bütün bunlar regionda
geosiyasi vəziyyəti gərginləşdirən, qüvvələr nisbətinin
dəyişməsinə səbəb olan və Dağlıq Qarabağ probleminin
həllinə mane olan amillərdir.
Bu bir faktdır ki, 1994-cü ilin mayından etibarən
Ermənistan və Azərbaycan arasında kövrək sülh şəraiti
hökm sürür. Lakin keçən dövr ərzində tərəflər münaqişəni
həll etməyin münasib variantını tapa bilməyiblər. Bölgədə
6-cı fəsil
Cənubi Qafqaz və Rusiya
126
böyük dövlətlərin maraqlarının toqquşması münaqişənin
uzanmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, bir neçə böyük
ölkə, eləcə də ABŞ bu regionda «mühüm strateji həyati
maraqlarımı təmin etməyə çalışır. Digər tərəfdən, Rusiya
SSRİ-nin bu regionda bir vaxtlar malik olduğu nüfuzunu
qaytarmağa
çalışır.
NATO-nun
bölgəyə
gəlmək
ehtimalından narahat olan İran isə Qərb investisiyalarının
buraya axmasına, Qərbi Avropa ilə Uzaq
Şərqi
kommunikasiyalarla və neft kəmərləri ilə birləşdirməyi
nəzərdə tutan dünyanın yeni iqtisadi inkişaf mərkəzinin
təşəkkülünə qarşı hər vasitə ilə müqavimət göstərir.
Aralarında tam real ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq,
Rusiya Federasiyası və İran Qərbin Cənubi Qafqaz və
Mərkəzi Asiya regionlarını öz siyasi və iqtisadi nüfiız
dairəsinə daxil etmək iddialarına qarşı durmaq üçün
hazırda taktiki müttəfiqlər olmağa məcburdular. Qarşı
duran ölkələr Cənubi Qafqazın üç respublikasına müxtəlif
rollar ayırsalar da, aydındır ki, tərəflərdən hər hansının
ambisiyalarının tam miqyasda gerçəkləşməsi yalnız bu
respublikaların vahid geosiyasi məkana daxil olacağı
təqdirdə mümkündür.
Qafqazda kollektiv təhlükəsizlik sisteminin yaradılması
barədə sənədin hazırlanması zərurəti də məhz bölgədə
qarşılıqlı etimada əsaslanan təhlükəsizlik sisteminin
yaradılmasına olan ehtiyacdan doğur. Vaxtilə Ermənistanın
təşəbbüsü ilə «3+3+2» (Cənubi Qafqaz respublikaları +
regional liderlər - RF, İran, Türkiyə + ABŞ və AŞ)
formulu müzakirə predmeti olmuşdu. ABŞ, AŞ və Türkiyə
prinsipcə bu yanaşmaya etiraz etmədilər və hətta müvafiq
müzakirələrin Cənubi Qafqaz ölkələrinin paytaxtlarında
təsdiqlənməsi yolunda bir sıra addımlar atdılar. Rusiya
127