Federasiyası və İran isə qəti etiraz edərək ABŞ-m, AŞ-nı
və Türkiyəni kənarlaşdırıb, «3+2» düsturuna tərəfdar
çıxdılar.
Tehran ölkəsinin Cənubi Qafqaz siyasəti ilə bağlı
mövqeyini formalaşdırarkən həm özünün siyasi, iqtisadi,
geostrateji maraqlarını, həm də region ölkələrinin
maraqlarım
nəzərə
almağa çalışmış,
lakin böyük
dövlətlərin Cənubi Qafqazdakı maraqlarına münasibətdə
balans siyasətini qoruyub saxlaya bilməmiş və bu da təbii
olaraq adı çəkilən regionda sülh və təhlükəsizliyin hələ də
kövrək olaraq qalmasım şərtləndirmişdir.
128
Sovet İttifaqının süqutundan sonra regionda baş verən
hadisələr fonunda Türkiyənin sərgiləmiş olduğu siyasətə
gəlincə isə bildirmək olar ki, bu
siyasətin əsl
mahiyyətində əslində Qafqazda sülhün və əminamanlığm
qorunması durur. Doğrudur Türkiyə bir NATO dövləti
kimi NATO-nun Qafqazla bağlı sərgiləmiş olduğu
siyasətin əsas ana qayəsində durmaqla yanaşı, o həm də bu
qurumdan kənar Qafqazda baş verən hadisələri yaxından
izləyərək ona öz prizmasından cavab verməkdədir.
Təccüblü deyildir ki, bu həm də onunla bağlıdır ki,
Türkiyə özü də Cənubi Qafqazla qonşu dövlətdir və
burada ona yaxın və qardaş dövlət olan Azerbaycan
mövcuddur. Türkiyənin Qafqaz siyasətində Azərbaycan
arnili olduqca mühüm və strateji önəm kəsb etməkdədir.
Burada istər NATO, istərsə də Rusiya faktoru ilə daim
üz-üzə gələn Türkiyə bir çox hallarda hər iki tərəfin də
anlaşma funksiyasını daşıyırmış kimi hərəkət etməkdədir.
Belə ki, bu günə kimi hələ də Qafqazla bağlı məsələlərdə
ortaq məxrəcə gələ bilməyən tərəflər əksər hallarda
Türkiyənin
vasitəçilik
siyasətinə
müraciət
etmək
məcburiyyətində qalmış olurlar. Bu isə bir daha onu
göstərir ki, regionda Türkiyəsiz hərəkət etmək, onunla
hesablaşmamaq
sözün
həqiqi
mənasında
qeyri-
mümkündür.
7-ci fəsil
Cənubi Qafqaz və Türkiyə
129
NATO isə Cənubi Qafqazdakı tərəfdaş ölkələr -
Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstanla əməkdaşlığı
dərinləşdirmək niyyətindədir. Müttəfiq ölkələrin dövlət
başçıları tərəfindən, 2004-cü ilin iyununda İstanbul Zirvə
Görüşündə qəbul olunmuş Alyansın Cənubi Qafqaz və
Mərkəzi
Asiya
ölkələri
üzrə
prioritetlərinin
müəyyənləşdirildiyi Yeni sabitlik planında Qafqaz, habelə
Mərkəzi Asiya regionu ilə tərəfdaşlığı Alyans üçün
prioritet məsələyə çevirmək qərarı öz əksini tapmışdır.
Burada aşağıdakı bənd yer almışdır: «Balkanlardan tutmuş
Qafqazadək,
Mərkəzi
Asiyadan
Aralıq
dənizi
ölkələrinədək və daha geniş region üzrə daim artan
tərəldaşlarla münasibətləri möhkəmləndirmək».
Cənubi Qafqaz ölkələri üçün NATO-nun Tərəfdaşlıq
proqramları
bu
ölkələrin təhlükəsizlik
hədələrini
cavablandıra biləcəkləri çoxsahəli çərçivəni təmin edir.
Tərəfdaşlıq
həmçinin
onlara
bu
hədələrin
cavablandırılması üçün müdafiə təsisatlan və imkanlarının
uyğunlaşdınlmasmda müttəfiqlərin təcrübəsindən istifadə
etmək və daha geniş islahatlara nail olmaq yolunda
müttəfiqlərin dəstəyindən faydalanmaq imkam yaradır.
Son bir neçə il ərzində bu üç ölkənin hər biri,
əməkdaşlığının
səviyyəsini artıraraq
və
diqqətini
ölkəsindəki islahatların prioritetlərinə yönəldərək NATO
ilə Fərdi Tərəfdaşlıq üzrə Əməliyyat Planı işləyib
hazırlamışdır. 2006-cı ilin sentyabr ayında NATO
Gürcüstanın üzvlük istəkləri ilə əlaqədar bu ölkə ilə siyasi,
hərbi, maliyyə və təhlükəsizlik məsələlərini tam miqyasda
8-ci fəsil
Cənubi Qafqaz və NATO
130
əhatə edən İntensivləşdirilmiş Dialoqa başlayıb. Bu Dialoq
ölkənin Alyansa daxil olması üçün dəvət alacağına
zəmanət verməsə də NATO ilə əməkdaşlığın miqyasının
genişlənməsi və dərinləşməsi əlamətindən xəbər verir.
Bu irəliləyişlər 90-cı illərdən başlayaraq, NATO ilə üç
Cənubi Qafqaz dövləti arasında mütəmadi dərinləşən
əməkdaşlıq tarixi zəminində formalaşır. Azərbaycan,
Gürcüstan və Ermənistan 1991-ci ildə Şimali Atlantika
Əməkdaşlıq
Şurasının-
sabiq
Varşava
Müqaviləsi
ölkələrinə yardım göstərmək məqsədilə ilk addım olaraq
Alyans tərəfindən yaradılan və 1997-ci ildə Avro-Atlantik
Tərəfdaşlıq Şurası ilə əvəz olunan dialoq forumunun ilk
iştirakçı ölkələri olmuşlar. Bu üç dövlət 1994-cü ildə irəli
sürülmüş əsas praktiki ikitərəfli əməkdaşlıq proqramına-
«Sülh Naminə Tərəfdaşlıq» proqramına qoşulmaqla təklif
olunan imkanlardan dərhal istifadə etməyə müvəffəq
olmuşlar.
2004-cü ilin iyununda İstanbul zirvə toplantısında
müttəfiqlər
Qafqaza
və
Mərkəzi
Asiyaya
xüsusi
nümayəndə təyin etməyi qərara aldılar. Bu vozifəyə
Robert Simmons təyin eildi. (Hal-hazırda bu vəzifəni
Ceyms Appaturay icra edir)
Xüsusi nümayəndənin rolu regional təhlükəsizliyi
inkişaf etdirmək üçün bölgə liderləri ilə yüksək səviyyəli
iş əlaqələri saxlamaq və tərəfdaşlıq vasitələrindən
maksimum
yararlana bilməkdə tərəfdaşlara yardım
göstərmək idi. O, region rəsmiləri və habelə Avropa
ittifaqı və Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq
Təşkilatı kimi əlaqədar təşkilatlardakı həmkarları ilə
yaxından iş aparırdı. Bu, daimi əlaqənin saxlanılmasına və
131