NƏTİCƏ
İkiqütblü dünyanın ləğvindən sonra yaranmış yeni
geosiyasi reallıqların bilavasitə təsiri altında NATO-nun
saxlanılmasının nə dərəcədə əhəmiyyətli olması ilə bağlı
məsələ son dərəcə aktuallaşmış oldu.
Bu istiqamətdə alyans çərçivəsində və ondan kənarda
aparılan çoxsaylı müzakirələr son nəticədə təşkilatın
saxlanması lehinə qərarın qəbuluna gətirib çıxardı. Hesab
olundu ki, dəyişən dünyanın tələblərinə müvafiq olaraq
alyans daxilində hərbi -siyasi islahatlar həyata keçirməklə
yeni çağırışlara qarşı təşkilatın fəaliyyətinə dinamizm
vermək mümkündür. Bəs hansı amillər NATO-nun
saxlanılmasını təsvir etmişdir? Zənnimizcə, məhz bu suala
verilən düzgün cavabdan asılı olaraq, NATO-nun sonrakı
taleyi ilə bağlı m əsələlərə aydınlıq gəlmiş oldu.
Beləliklə,
NATO-nun
saxlanılmasının
zəruriliyi
aşağıdakı müddəalarla əsaslandırılırdı:
• İdeoloji
qarşıdurmadan
qaynaqlanan
gərginlik
aradan qalxsa da, Sovet İttifaqı və Yuqoslaviyada
hadisələrin nəzarətdən çıxması göstərdi ki, Avropada
sabitlik üçün yeni təhlükələr meydana gəlmişdir. Buna
görə də, geri çəkilmək bağışlanmaz bir səhv olardı;
• Avrasiya materikinə tam nəzarət etmək üçün Qərb
blokunun əlinə çox unikal bir şans düşmüşdür. Bu şansı
əldən vermək olmazdı;
• Alyansın buraxılması Avropa və Amerika qitələri
arasında yaranmış bağın qırılmasına gətirib çıxara bilər.
Halbuki, amerikalıların Avrasiyadakı siyasi və hərbi
iştirakı Avropa dövlətləri arasında hakimiyyət və nüfuz
uğrunda dərin tarixi kökləri olan mübarizənin qarşısını
224
alan əsas amillərdən biridir. Həm
Aİ, həm də Qərbi
Avropa İttifaqı təhlükəsizlik təmin olunmasa və bu
təhlükəsizlik üçün etibarlı təminat olmasaydı ümumavropa
inteqrasiyasını təmin edə bilməzdilər və bu gün də bu
belədir - Aİ nə qədər sıx və güclü bir qurum olsa da,
hələlik ABŞ olmadan təhlükəsizliyi təmin etmək və
böhranları həll etmək iqtidannda deyil;
• Post-kommunist məkanında yaranmış etnik və
dövlətlərarası münaqişələrin həll edilməsi və yenilərinin
meydana çıxmasının qarşısının vaxtında alınması üçün
effektiv mexanizmə ehtiyac yaranmışdı. Bu qəbildən olan
münaqişələr Avropada sabitlik üçün əsas
təhlükə
mənbəyinə
çevrildiyi
üçün
NATO
sülhyaratma
funksiyasım üzərinə götürmək məcburiyyəti qarşısında
qalırdı. Bu aspektdən də baxanda görürük ki, NATO-nun
hərbi mövcudluğu zərurətə çevrilmişdi.
ABŞ hökuməti ölkə daxilində NATO-nun və ona
ayrılan vəsaitin zəruriliyini əsaslandırarkən yuxarıdakılara
əlavə olaraq ABŞ-ın qlobal liderlik iddialanndan və milli
maraqların müdafiəsi haqqında mülahizələrdən ictimai
şüurun manipulyasiyasında gen-bol istifadə edirdi.
NATO-nun zəruriliyini əsaslandırmaq hələ onun
xilasına nail olmaq demək deyildi. NATO-nun yeni şəraitə
adaptasiya olması üçün müəyyən hüquqi mexanizmlərə,
ilk növbədə, elmi konsepsiyalara əsaslanan strategiyaya
ehtiyac var idi. Tezliklə mütəxəssislər işə cəlb olundu və
NATO-nun inkişaf strategiyası, onun əsasında isə islahat
planı hazırlandı.
Tədqiqatın gedişində NATO-nun inkişaf strategiyasının
iki əsas istiqamətinə
225
xüsusi olaraq diqqət yetirilmişdir: qloballaşma v ə
universallaşma.
Qloballaşma strategiyası (yaxud qlobal strategiya)
NATO-nun genişlənməsini nəzərdə tutur. Burada həm
fiziki cəhətdən genişlənmədən (yeni üzvlərin qəbulu),
həm də təşkilatın nüfuz dairəsinin genişlənməsindən
söhbət gedir.
Alyansa yeni üzvlərin qəbulu mərhələlərlə həyata keçir.
Artıq təşkilatın tamhüquqlu üzvlərinin sayı 28-ə çatıb.
Lakin bu proses heç də hamı tərəfindən alqışla
qarşılanmır. Transatlantizm fəlsəfəsinə ənənəvi olaraq
müxalif mövqedə duran Rusiya ilə yanaşı, Belarus
Respublikası, İran və digər dövlətlər də bunu arzuolunmaz
hal hesab edirlər.
Təşkilatın nüfuz dairəsinin genişlənməsi müxtəlif
əməkdaşlıq formatları və qeyri-ənənəvi vasitələrlə həyata
keçirilir.
Əməkdaşlıq formatları dedikdə, Alyansın üzvü olmayan
ölkələrlə əməkdaşlıq proqramları nəzərdə tutulur. Bu, son
illərdə çox populyar bir mövzudur. Belə ki, NATO qeyri-
üzv dövlətləri (tərəfdaşları) Sülh Naminə Tərəfdaşlıq
Proqramı, (SNT), Aralıq dənizi dialoqu, Şimali Atlantika
Tərəfdaşlıq Şurası, NATO-Rusiya və NATO-Ukrayna
şuraları çərçivəsində əməkdaşlığa cəlb edir. Bununla da
həmin ölkələrin mövqeyinə təsir edir, müəyyən sahələr
üzrə birgə fəaliyyət təşkil edir, informasiya və təcrübə
mübadiləsini həyata keçirir.
Bunlardan ilk üçü - SNT, Aralıq dənizi dialoqu və
Şimali Atlantika Tərəfdaşlıq Şurası haqqında kitabda geniş
bəhs olunur.
226
NATO-nun öz nüfuz dairəsini genişləndirmək istədiyi
ikinci mühüm istiqamət, beynəlxalq hüquq prizmasından
baxdıqda qeyri-ənənəvi hesab olunan NATO ərazisindən
kənarda fəaliyyət sərbəstliyinə nail olmaqdır. Bu,
təşkilatın, dünyanın istənilən regionunda baş verən
hadisəyə, əgər NATO-nun maraqlan bunu tələb edirsə,
BMT-nin icazəsi, yaxud mandatı olmadan sərbəst
müdaxilə imkanını nəzərdə tutur.
Qeyd edək ki, NATO bu təcrübəni artıq ötən əsrin 90-cı
illərində, keçmiş Yuqoslaviyada tətbiq edib. İndi əsas
məsələ bunu hüquqi müstəviyə daşımaqdır. Bu təşəbbüs
əgər reallaşarsa və hüquqi müstəvidə həll olunarsa, tam
əminliklə deyə bilərik ki, müasir beynəlxalq münasibətlər
sistemində inqilabi dəyişiklik baş verə bilər. Çünki bu
halda, çox güman ki, digər təşkilatlar və ölkələr də analoji
üstünlüyə
nail
olmağa
çalışacaqlar.
Beynəlxalq
təhlükəsizlik sisteminin bu perspektivi bir çox tədqiqatçılar
kimi, bizi də çox narahat edir. 2011-ci ildə Liviyada baş
verənlər və NATO-nun BMT-nin mandatından kənara
çıxması dediklərimizə əyani misaldır.
NATO-nun universallaşma strategiyası əslində çoxdan
mövcuddur. Bilindiyi kimi, NATO hərbi-siyasi alyans
(ixtisaslaşmış təşkilat) olaraq yaradılmışdır. Bu gün də bu
istiqamət, eləcə də təhlükəsizlik məsələləri təşkilatın əsas
fəaliyyət sahəsi hesab olunur. Lakin ötən əsrin 50-ci
illərindən etibarən NATO digər sahələrdə (iqtisadiyyat,
elm, təhsil, ətraf mühit, fövqəladə hallar, insan hüquqları,
demokratiya və s.) də əməkdaşlığa maraq göstərir.
Təşkilatın müvafiq strukturları (komitələri) yaradılmış və
onlar öz səlahiyyətləri çərçivəsində müttəfiq və tərəfdaş
ölkələr arasında əməkdaşlığı təşviq edirlər.
227