mərhələsi kimi baxılırdı. Alyansın rəhbərliyi Vaşinqton
müqaviləsindən başqa beynəlxalq hüququn prinsiplərinə, o
cümlədən BMT-nin Nizamnaməsinə, Ümumi insan haqlan
bəyannaməsinə və ATƏM-in Yekun aktma sədaqətini
təsdiq etmişdir.
Tərəfdaşlıq proqramının reallaşdırılması vəzifəsi Şimali
Atlantika Şurasının üzərinə qoyulmuşdu. Təşkilatçılam
fikrincə,
tərəfdaş
ölkələrə
NATO-nun
mənzil-
qərargahında siyasi və hərbi orqanların işində iştirak
etməyə icazə verilir.* Alyans tərəfdaşlığın istənilən ölkəsi
ilə onun öz ərazi bütövlüyünə, siyasi müstəqilliyinə yaxud
təhlükəsizliyinə təhlükə yarandığını hesab etdiyi hallarda
məsləhətləşməyi öz üzərinə götürürdü. Qeyd etmək
lazımdır ki, sənəddə bu şəkildə ifadə edilmiş fikir tərəfdaş
ölkələr tərəfindən kifayət qədər sərbəst şəkildə başa
düşülə və beynəlxalq münasibətlər üçün müəyyən şəraitdə
ciddi nəticələrə gətirib çıxara bilər, amma bununla belə
burada NATO tərəfindən heç bir aydın hərbi zəmanətlər
nəzərdə tutulmamışdır.
Proqramın sənəddə sadalanan əsas məqsədləri arasında
müdafiəyə vəsait ayrılması işində «şəffaflığı», müdafiə
nazirliyi üzərində demokratik nəzarəti, əsas insan hüquq
və azadlıqlarının müdafiəsini, demokratik cəmiyyətlərin
saxlanmasım, birgə planlaşdırmanı, həmçinin 1994-cü
ildən başlayaraq sülhün saxlanması və qorunması naminə
hərbi manevrlərin və səhra təlimlərinin keçirilməsini
göstərmək olar. Beləliklə, burada biz görürük ki, NATO-
Bu yanaşma əsasən 1967-ci ildə qəbul olunmuş Harmel doktrinasına əsaslanırdı.
Belə ki, N A İ 0-nu n 5 hərbi yönümlü strateji konsepsiyasından fərqli olaraq bu
konsepsiya əsas etibarı ilə siyasi mahiyyət daşıyırdı ki, bu da Şərq bloku dövlətləri
ilə dialoqla yanaşı eym zamanda Alyans dövlətlərinin müdafiəsinin təşkili
baxımından olduqca böyük önəm kəsb edirdi.
nun fəaliyyətində siyasi amillər hərbi amilləri üstələməyə
başlayır.
«Sülh
Naminə
Tərəfdaşlıq»
çərçivəsində
əməkdaşlığa
gəlincə
o,
tərəfdaş
ölkələrin
siyasi
məqsədlərinə çatmaları üçün nəzərdə tutduqları tədbirlər
nəzərə
alınmaqla onlarla
razılaşdırılaraq
həyata
keçiriləcəkdir.
1996-cı ilin əvvəlləri üçün tərəfdaşlıq proqramında 27
dövlət
(Albaniya, Avstriya,
Azərbaycan,
Belorus,
Bolqarıstan, Çexiya, Ermənistan, Estoniya, Finlandiya,
Gürcüstan, İsveç, İsveçrə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Latviya,
Litva, Macarıstan, Makedoniya, Moldova, Özbəkistan,
Polşa,
Rumıniya, Rusiya
Federasiyası,
Slovakiya,
Sloveniya, Türkmənistan vo Ukrayna) iştirak edirdi.
Bunların arasında Rusiya və Belorusun da olması
proqramın Avropada və bütövlükdə dünyada sülh və əmin-
amanlığm qorunub saxlanması üçün nə qədər vacib
olduğunu bir daha sübut edirdi. NATO çərçivəsində
tərəfdaşlıq münasibətlərinin dinamikasını qiymətləndir
mək üçün qeyd etmək lazımdır ki, hazırda proqramda 50-
dən artıq ölkə iştirak edir.
Proqramın əlaqələndirmə qrupu Belçikanın Mons
şəhərində yerləşir. O, «Sülh Naminə tərəfdaşlıq» proqramı
üzrə təlimlərin hərbi planlaşdırılmasmı aparır. «Sülh
Naminə tərəfdaşlıq» proqramı çərçivəsində sülhyaratma
əməliyyatlarının hazırlanması üzrə ilk təlimlər 1994-cü
ilin payızında keçirilmişdir.
4-cü fəsil
NATOnun «Aralıq Dənizi Dialoqu» təşəbbüsü
Alyansın Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri ilə
əməkdaşlığının başlanması NATO-nım Aralıq dənizi
təşəbbüsünün meydana çıxması üçün xeyli dərəcədə ilkin
şərt olmuşdur ki, «Sülh Naminə Tərəfdaşlıq»la yanaşı
bunun da məqsədi Şimali Atlantika İttifaqı ilə üçüncü
dövlətlərin inteqrasiya proseslərini inkişaf etdirməkdir. Bu
proqramın əsasında NATO-nun rəsmi şəxslərinin belə bir
mövqeyi durur ki, Avropada təhlükəsizlik bütövlükdə
Aralıq dənizi regionundakı təhlükəsizlik və sabitliklə sıx
bağlıdır,
regionun
özü
isə
Avropa
təhlükəsizlik
arxitekturasımn bir hissəsidir.
Aralıq dənizinə 22 dövlətin çıxışı vardır və onlardan hər
birinin təhlükəsizlik məsələsinə öz baxışı formalaşmışdır.
Bu
region həm məxsusi
xüsusiyyətlərinə, həm də
oradakı qonşu ölkələrə də neqativ təsir edə biləcək
problemlərə görə olduqca müxtəlif tərkibli bir yerdir.
Buna görə də məsələ NATO-nun düşünülmüş Aralıq
dənizi strategiyasının olub-olmamasında yox, Aralıq dənizi
dialoqu çərçivəsində hansı konkret addımların həyata
keçirilməsindədir.
Şimali Atlantika İttifaqının Şimali Afrika ölkələri ile
münasibətləri inkişaf etdirmək niyyətləri öz başlanğıcını
hələ «soyuq müharibə» dövründən götürür, amma onda
blokun siyasətində cənub yox, şərq istiqaməti üstünlük
təşkil edirdi və Aralıq dənizi regionu yalnız ikiqütblülük
kontekstində qəbul olunurdu. Buna müvafiq olaraq, Aralıq
ənizi regionu «NATO-nun cənub cinahı» hesab olunurdu
və ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malik idi. Həmin dövrdə
24
bunu
qanunauyğun
hesab
etmək
olardı.
Blok
qarşıdurmasının başa çatmasından sonra qlobal nüvə
münaqişəsinin yaranması ehtimalı keçmişdə qaldı, fəqət
İraqın Küveytə hücumu, Balkanlarda böhran kimi məhəlli
münaqişələr, həmçinin terrorçuluğun fəallaşması təhlükəsi
artdı və Şimali Atlantika İttifaqı bu problemlərə biganə
qala bilmədi. Müasir şəraitdə NATO-nun Aralıq dənizi
təhlükəsizliyinə töhfəsi başlıca olaraq kollektiv müdafiə
prinsipinin reallaşması, böhranların həll olunması, sülh
yaradıcılığı və nüvə silahının yayılmaması rejiminin
qorunub saxlanması ilə ifadə olunur.
Aralıq dənizi dialoqunun faktiki başlanğıcı 1994-cü ilin
yanvarı hesab olunmalıdır. Onda NATO ölkələrinin dövlət
və hökumət başçıları Brüsseldəki sammitdə Yaxın Şərq
ölkələri arasında etimadın və qarşılıqlı anlaşmanın
möhkəmlənməsinə kömək etmək niyyətlərini açıqlamış
dılar. 1994-cü ilin sonunda NATO regional sabitliyin
möhkəmlənməsinə kömək etmək məqsədilə Şimali
Atlantika İttifaqı ilə Aralıq dənizinin alyansa daxil
olmayan ölkələri arasında birdəfəlik əsasda əlaqələr
yaratmağa hazır olduğunu bəyan etdi. Bunun ardınca 1995-
ci ilin fevralında Misir, İsrail, Mavritaniya, Mərakeş və
Tunisə Aralıq dənizi dialoquna qoşulmaq barədə formal
dəvətnamələr göndərildi. Sonra belə bir dəvətnaməni
İordaniya aldı. Aralıq dənizi regionunun NATO ilə
qarşılıqlı fəaliyyətə və dialoqa başlayan yeddinci ölkəsi
Əlcəzair oldu - 2000-ci ilin fevralında Alyansın baş katibi
Corc Robertsonun göndərdiyi rəsmi dəvətə Əlcəzair
hökuməti dərhal razılığını bildirdi.
Maraqlıdır ki, Şimali Afrikanın ərəb ölkələri ilə yanaşı,
NATO-nun bu proqramında İsrail də iştirak etmişdir. Belə
25