30
formalaĢmasındakı rolu göstərilmiĢdir. Həm də bu prosesin xronoloji çərçivələri
müəyyənləĢdirilmiĢdir. - XI əsr» (6.543).
Bəli, gəlib çıxdıq o bədnam XI əsrə! Azərbaycan tarixini yazanlar da
deyirlər ki, bu əraziyə türklər on çox XI əsrdə Orta Asiyadan gəliblər; bəs Orta
Asiyaya haradan gəliblər?
Sözü B. Q. Qafurova verək: «VI əsrdən baĢlayaraq türkdilli xalqların və
tayfaların Orta Asiya ərazisinə get-gedə artan gəliĢi baĢlanır. Bu proses həmin xalq
və tayfaların Orta Asiyanın qədim əhalisilə yaxınlaĢması ilə müĢayiət olunur. Xarici
iĢğalçılara qarĢı Orta Asiya xalqlarının mübarizəsində türklərin və soğdların birgə
çıxıĢları xarakterikdir. Əsrlər ərzində türk köçərilərinin, ilk növbədə yoxsul
təbəqələrin oturaqlığa və əkinçiliyə keçidi baĢa çatır. Türk xalqlarının soğdlarla,
xarəzmlilərlə, sak-massaget tayfaları ilə qarıĢmaları qüvvətlənir, həm də bu qayda ilə
yaranan xalqda türk dili (danıĢığı) üstünlük təĢkil edir. Özbək xalqı da (Orta
Asiyanın baĢqa xalqları kimi) beləliklə, onun qədim məskunlarının (bunların
sırasında türk köklü xalqlara yer yoxdur-M. A.) mədəni irsini özündə toplayaraq
formalaĢır» (6, 542-543). Daha sonra deyilir ki, XI əsrə doğru özbək xalqının
formalaĢma prosesi Orta Asiyanın Ģimalından onun Cənub rayonlarına doğru daha
artıq geniĢlənərək yüksək intensivliyə çatır; bu, öz ifadəsini, o cümlədən Qaraxani
dövlətinin yaradılmasında, Ģəhər mədəniyyətinin inkiĢafında tapır. (6,543). Müəllifin
fikrincə,
türkmən və baĢqa türkdilli adlandırılan («так называемых
тюркоязычных») xalqların intensiv formalaĢması da bu dövrə təsadüf edir. Ġki əsas
etnik elementin xarakteristikası üçün iĢlədilən «türk-ü-ta-cik» ifadəsi də məhz bu
mərhələdə geniĢ yayılır (6,543).
Yuxarıda deyildiyi kimi, samanilər dövründə artıq Orta Asiyanın oturaq
rayonlarında xeyli sayda türkdilli əhali yaĢayırdı, Mənbələr Fərqanədə, Xarəzmdə,
Çaçda və baĢqa oturaq və əkinçilik rayonlarında böyük miqdarda türkdilli əhalinin
olduğunu qeyd edir.
«Lakin buna baxmayaraq hər halda Samanilər dövründə Orta Asiyanın
Ģəhərlərində və oturaq əkinçilik rayonlarında əhalinin böyük əksəriyyətini
taciklər təĢkil edirdi (Burada müəllif sürüĢkən «irandilli əhali» yox, birbaĢa «tacik»
sözü iĢlətməyi vacib bilir-A. M.). Qaraxanilər dövründə vəziyyət dəyiĢir. Türkdilli
köçərilərin oturaqlaĢması hesabına və yerli tacik əhalisinin türkləĢdirilməsi hesabına
Orta Asiyada etnik sahədə türkdilli xalqlar üstünlük əldə etməyə baĢlayır» (6,543).
Bu kəskin hökmün təsirini malalamaqdan ötrü B. Q. Qafurov sovet dövrünə
xas olan ritorik ricətlərə keçir: «Hakim siniflər arasında, türk tayfa baĢçıları ilə
qədim feodal aristokratiyası (yəni irandillilər- M. A.) arasında zəhmətkeĢ kütlələrin
birgə istismarını gücləndirən yaxınlıq yaranır. Buunla yanaĢı aĢağılarda
zəhmətkeĢlərin özlərinin arasında bu istismara qarĢı birgə mübarizədə tacik
zəhmətkeĢləri və türkdilli xalqların elementləri arasında dostluq bağları bərkiyir» (6,
343).
31
Yuxarıda deyilənləri hələlik bir yana qoyaq. Sual olunur: «özbəklər və
taciklər arasında dostluq bağlarının» bərkiməyi ilə «taciklərin türkləĢdirilməsi»
arasında hansı məntiqi əlaqə var? Özü də türkləĢmə baĢqa Ģeydir, «türkləĢdirmə»
tamamilə baĢqa. Ġkincisi, öz daxilində təzyiq və zor çaları saxlayır.
Ən qəribə və paradoksal cəhət burasındadır ki, özbək tarixçiləri də doğma
tarixlərini tacik konsepsiyası əsasında qələmə almıĢlar. Əslində bu konsepsiya
tacikdən daha çox rus konsepsiyası idi və bir sıra qərəzkar Hind-Avropa
tarixçilərinin fikirləri ilə səsləĢirdi.
B. Q. Qafurov öz konsepsiyasının Özbəkistan tarixinə aid əsərlərdə əsas
götürüldüyünü fəxrlə qeyd edir: «Bu konsepsiya 1950-ci ildə nəĢr olunmuĢ
«Özbəkistan xalqlarının tarixi» kitabındakı mütəddimədə (müəllif-D. Y.
Yakubovski) nəzərə alıimıĢ və «Özbəkistan SSR tarixi» (1967) kitabının sonuncu
nəĢrində dəqiq ifadə olunmuĢdur: «Özbək xalqı təkcə Orta Asiya tarixinin son dörd
yüz ilinin yox, həm də zamanın sonsuz dərəcədə uzaq mərhələsinin eyni hüquqlu
iĢtirakçısıdır.
Özbək xalqının boynuna qoyulan minnətə bir baxın; B. Q.Tafurovun
bədnam konsepsiyası ilə daha ətraflı tanıĢ olmadan onun Orta Asiya türk xalqları
tarixinin baĢına gətirdiyi oyun haqqında tam təsəvvür əldə etmək mümkün olmaz. O,
sözünə davam edərək yazır: «sonrakı tədqiqatlar bu konsepsiyanın bəzi konkret
müddəalarını (?) dəqiqləĢdirməyə gətirib çıxardı. Son çıxıĢ nöqtəsinin tezisi xalqın
etnik tarixində dilin vahid indikator kimi götürülməsini qəbul etmir.
Tarix elminin müasir inkiĢaf mərhələsində onu qısa Ģəkildə belə Ģərh etmək
olar. Yuxarıda Ġran-türk əhalisinin qarĢılıqlı təsirinin ilkin mərhələləri barədə artıq
deyilmiĢdir. Türk dilinin Orta Asiya, ərazisinə daxil olması ġimali-Ģərqi və Mərkəzi
Asiya köçəri tayfalarının çox böyük hərəkəti ilə əlaqədar bizim eranın hüdudlarından
baĢlanan, gah zəifləyən, gah da yenidə güclənən bu hərəkət sonrakı əsrlər boyu
davam etmiĢdir. Bu tayfaların müəyyən hissəsi, o cümlədən türkdilli tayfalar öz
yürüĢlərinin, köçlərinin gediĢində Orta Asiya ərazisində qalırdılar. Xüsusilə, Orta
Asiyada türkdilli əhali, bizim eranın VI əsrinin əvvəllərindən Türk xaqanlığının
qoĢunları eftalitləri darmadağın etdikdən, Caylararasında hakimiyyəti ələ
keçirdikdən sonra bu proses güclənir. Bu dövrdən sonra Orta Asiyada etno və
qlottoqenezdə türkdilli tayfalar get-gedə daha əhəmiyyətli rol oynayır. A. N.
BernĢtam bu prosesin baĢlanğıcını VII əsr Fərqanəsinə Ģamil edir E. A. Davidoviç və
B. A. Litvinski bu prosesi bir qədər əvvəlki dövrə (VI - VII əsrlərə) aid edirlər.
Xuttalyanda türkdilli əhalinin varlığı haqqında Xoy-Cao məlumat verir. Onun
məlumatı 726-727-ci illərə aiddir. Orta Asiyanın ġərq vilayətlərində (xüsusilə
Semireçyedə) və ġərqi Türküstanda (o yerlərdə ki, qədimlərdən çoxlu miqdarda soğd
koloniyaları mövcud idi; soğd dili türk dili tərəfindən yavaĢ-yavaĢ sıxıĢdırılır (?!)
(6,543).