Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qiyasəddin Qeybullayev Tarix elmləri doktoru
5
ġərqi Anadoluda Basin toponiminin (bu ad “Kitabi-Dədə Qorqud”da da çəkilir) yaranması bu hadisə ilə əlaqədardır. Basinlərin bir hissəsi isə indiki ġimali Azərbaycan hissəsində - Artsak əyalətində məskunlaĢmıĢ, VII əsrdən məlum olan Rot-Pasian mahal adını əmələ gətirmiĢdi.
Basinelərin Orta Asiyada qalmıĢ hissəsi antik mənbələrdə qeyd olunmuĢdur. Məsələn, yuxarıda deyildiyi kimi Strabon (XI, 8, 2) Kaspi dənizindən Ģərqdə pasian tayfasının yaĢadığı yazır. Onun bu məlumatı Ģübhəsiz, eradan əvvəl IV əsrdə Makedoniyalı Ġsgəndərin Orta Asiyaya hərbi səfəri ilə əlaqədar mənbələrə aiddir həmin basinelər (sonrakı peçeneqlər) eradan əvvəl I minilliyin ortalarında Sırdərya çayının orta axınında bir dövlət qurumu yaratdılar. Bu dövlət eramızın IV əsrinə qədər yaĢamıĢdır Dövlət Sırdəryanın sıldırım sahilində qədim Kanq qalasının adı ilə adlanırdı. Ərəb müəllifi ibn Xordadbeh (IX əsr) Sırdəryanı Kanqar adlandırır. Bir sıra ĢərqĢünaslar Kanq toponiminin fars dilində kan «kanal» sözündən əmələ gəldiyini yazmıĢlar. Bu fikir uydurmadır. Əslində Kanq toponimi qədim türk dillərində kanq (monqolca və türkcə qanq) «çayın sıldırımlı hündür sahili», «sıldırımlı qaya» mənasındadır. Dağlıq Altayın toponimiyasında kanq (ay) «dik qalxmıĢ dağ» deməkdir. Kanq qalasının adı eradan əvvəl VII əsrə aid «Avesta»da Kanqha, eradan əvvəl IV əsrə aid hind eposu «Mahabharata»da Kanqı, VI-X əsrlərə aid farsdilli mənbələrdə Kanqdez (dez «qala» deməkdir). Orxon-Yenisey türk runi yazılarında Kanq, qədim Çin mənbələrində Kanqyuy kimi çəkilir. Eradan əvvəl son əsrlərdə Kanq dövlətində yaĢayan qədim türk üçün kənqər («Kanq ərləri») etnonimi təĢəkkül tapmıĢdır. Deməli, Kanq dövlətinin əsasını qoyanlar basinelər (yəni peçepeqlər; idilər, lakin peçeneqlər bu dövlətdən kənarda da yaĢayırdılar. Peçeneqlərin məhz Kanq dövlətində yaĢayan hissəsi «kəngər» adını almıĢdır. Bu dövlətin adı ilə qıpçaqların müəyyən hissəsi də kanqlı adlanmıĢdır. Eramızın I əsrinin ortalarında Mərkəzi Asiyadan hunların böyük bir hissəsinin qərbə hərəkəti baĢlanır. Onların yolu Kanq dövlətinin ərazisindən keçirdi. Çox guman ki, hunlar kəngərlərin və peçeneqlərin müəyyən hissəsini özlərinə qataraq yollarına davam etmiĢ və eranın ilk əsrlərində Cənub-Ģərqi Avropaya və ġimali Qafqaza gəlmiĢlər. Qədim gürcü mənbələrində eranın I əsri ilə əlaqədar hadisələrdə ġimali Qafqazda yaĢayanlar paçaniklər və onların yaĢadıqları ərazi Paçaniketi adlandırılır. Cənub-Ģərqi Avropa çöllərinə gəlmiĢ peçeneqlərin və kəngərlərin bir hissəsi elə orada qalmıĢlar. Hər halda X əsrə aid bir Bizans mənbəsində orada olan kəngərlərin və peçeneqlərin adları çəkilir. Peçeneqlərin digər hissəsi isə hunlarla birlikdə Cənubi Qafqaza məskunlaĢdılar. Albaniya ərazisində Xunan, Bçans, indiki Ermənistan ərazisində Bacunays və Baçine toponimləri belə təĢəkkül tapdı Kəngərlər isə yuxarıda dediyimiz kimi, Qazax bölgəsində və indiki Ermənistan ərazisində (müasir Qukasyan rayonunda «Kanqark dağları» adı V əsrə aid ermənicə mənbədə çəkilir) və Naxçıvanda məskunlaĢdılar.
6
Göründüyü kimi, Azərbaycan xalqının təĢəkkülündə kəngər-peçeneqlər də müəyyən rol oynamıĢlar. Lakin etnik mənĢəyimiz haqqında saxta konsepsiya ucbatından tarixĢünaslığımızda bu mövzu xüsusi tədqiqat predmeti olmamıĢdır. Yalnız son illərdə bu barədə elmi və elmi-kütləvi əsərlər yazılmağa baĢlanmıĢdır. Altay Məmmədovun oxuculara təqdim etdiyi «Kəngərlər» əsərinin elmi dəyəri də bundadır. Bu əsər sırf elmi-tədqiqat olmasa da mövcud ədəbiyyata əsaslanır. Bir qədər kütləvi səpgidə, geniĢ oxucular üçün nəzərdə tutulmuĢ belə əsərlərə indi ehtiyac vardır. Altay müəllimin əsəri əsas etibarı ilə kəngərlərin Orta Asiyadakı tarixini əhatə etsə də, müəllif bu regionun etnik tarixinin bir sıra məsələlərinə də toxunmuĢ və doğru mülahizələr söyləməyə çalıĢmıĢdır. Altay Məmmədov Orta Asiyada və Qazaxstandakı türkdilli xalqların guya Erkən orta əsrlərdə kəlmələri və türkləĢdirilmiĢ irandillilərin sonrakı nəsilləri olması haqqında konsepsiyanın saxta olduğunu söyləyir Müəllif doğru yazır ki, bəzi Qərbi Avropa və rus tarixçilərinin, tacik tarixçisi B. Q. Qafurovun Orta Asiyada və Qazaxstanda türk xalqlarından əvvəl irandilli (yaxud ari mənĢəli) tayfaların yaĢaması fikri qədim türk etnoslarına vurulmuĢ salaqdır, gec-tez bu salaq quruyacaqdır. Tarixi haqsızlığa qarĢı çıxan müəllif bəzi hallarda emosiyaya yer ayırsa da regionun türkmənĢəli, yaxud türkdilli tayfaların aia yurdu olduğunu təsdiqləyən faktları ardıcıllıqla Ģərh etmiĢ və doqru nətisələrə gəlmiĢdir. «Oğuz səltənəti» və «Kəngərlər» əsərlərilə müəllif özünün xalqımızın etnik tarixi haqqında yeni konsepsiya yaradıcılarının sırasında durduğunu təsdiqləyir. Bu da xalqa xidmətdir, yaralı Vətən torpağının çağırıĢına haydır. Ona görə də əsərin geniĢ oxucular tərəfindən rəğbətlə qarĢılanacağına əminəm.
7
Kəngərlər... Bu söz təbii olaraq yaddaĢımızda birinci növbədə Azərbaycanda müasir təsviri insəsənətin ilk professional nümayəndəsi Bəhruz Kəngərlini canlandırır; bir də Naxçıvan və Qarabağda kəngərlilər soy adı ilə tanınan qövmlər yada düĢür. Görəsən bu türk soy adının eradan əvvəl IV əsrə tuĢlandığını çoxmu adam bilir? Kəngərlərin «kengeres» adlı türk tayfası olmasına «Qədim türk dili lüğəti» də Ģəhadət verir. Görkəmli türkoloqlar L.N.Qumilyov və M.Ġ.Artamanov göytürklərdən çox-çox qədimlərdə mövcud olmuĢ türk tayfalarının sırasında kəngərlərin də adını çəkirlər. Lakin ən maraqlı cəhət kəngər adının təkcə tayfa kimi deyil, həm də, bir dövlət kimi çəkilməsidir. «Cənubda BalxaĢ və Aral arasında Kanqyuy, yaxud Kanq dövləti yerləĢmiĢdi. Bu da seyrək məskunlaĢmıĢ, lakin görünür, mədəni və müstəqil ölkə idi. Onun əhalisi türkcə «Kənq-ər» - «Kanqyuy kiĢiləri» adlanırdı. Ancaq artıq VIII əsrdə onları yunanlar «padzınak», yaxud «peçeneq» adlandırdılar ki, bu da bizə rus mənbələrindən məlumdur» (12,200). 1957-ci ildə Alma-Atada nəĢr olunmuĢ «Qazaxstan SSR tarixi» kitabında Kəngər dövləti haqqında müəyyən məlumatlar vardır. Kitabda deyilir ki, eradan əvvəd IV-III əsrlərin hüdudlarında Qazaxstan ərazisində yeni tayfa ittifaqları meydana çıxır. O dövrün mənbələrində artıq sak tayfa birləĢmələrinin adlarına rast gəlinmir. Lakin bu o demək deyildi ki, sak tayfaları tamamilə yoxa çıxmıĢdılar. Onların əksəriyyəti həmin ərazidə, lakin baĢqa siyasi birləĢmələrin tərkibində yaĢamaqda davam edirdilər. Çin mənbələri məlumat verir ki, eradan əvvəl III əsrdə «sak tayfaları bir-birindən aralı dağınıq halda, ayrı tayfalardan» asılı vəziyyətdə yaĢayırlar. Bu «baĢqa tayfalar» eradan əvvəl formalaĢmıĢ usunların, kanqyuyların, alanların (yantsay) birləĢmələri idi (15,40). Usunların torpaqları Çu çayından Tyan-ġanınĢərq qolları və BalxaĢ gölündən Ġsıq gölünün cənub sahillərinədək uzanırdı. Usun torpaqlarının qərb sərhəddi Talas çayı idi. Çin mənbələrinə görə usunlar 120 min alaçıqdan, yaxud hər iki cinsdən olan 600 min nəfərdən ibarət idi. Kanq (Çin mənbələrində Kanqyuy) usunların Ģimal-qərbindəki ərazidə yerləĢmiĢdi. Kəngərlərin əsas hissəsi Kara Tau və Sırdəryanın orta axınındakı ərazidə məskunlaĢmıĢdılar. Kanq birləĢməsinə, həmçinin DaĢkənd vahəsinin tayfaları da daxil idi. Çin mənbələrinə görə kanqların tayfa birləĢməsinə beĢ əyalət daxil idi: Yueni, Suse, Fumu, Yueqan və Qi. Kanqın əhalisi də 120 min alaçıqdan, yəni 600 min nəfərdən ibarət idi (15, 41). Hun-Çin münaqiĢə və intriqalarına tez-tez qarıĢan, gah o tərəfə, gah bu tərəfə yaxınlıq edən usunlardan fərqli olaraq kəngərlər dövlətlərarası münasibətlərin fövqündə dayanmağa çalıĢırdılar. Müstəqilliklərini hifz etmək onlar üçün hər Ģeydən üstün idi. Çin salnaməçiləri qeyd edirlər ki, Kanq Çin səfirlərinə (elçilərinə) «təzim
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|