93
N. A. Baskakov yazır: «Demək olar ki, bütün türk xalqlarında və bütün
dövrlərdə dövlət qurumları müəyyən bir tayfanın güclənməsi, ətrafında iqtisadi və
siyasi cəhətdən daha zəif olan tayfaları birləĢdirməsi ilə ĢərtlənmiĢdi (N. A.
Baskakov, Turkskaya leksika v «slove o polku Ġqoreve», s. 12).
Görünür, 8 tayfadan ibarət olan peçeneqlər müəyyən əlamət və spesifik
xüsusiyyət baxımından iki yerə beĢ peçeneq və üç kəngər tayfasına, inzibati-siyasi
baxımdan isə yenə iki yerə; bu dəfə dörd, dörd Ģəklində bölünmüĢlər. Dneprin sağ və
sol sahilində yaradılmıĢ peçeneq xanlığı bu Ģəkildə olmuĢdur. Konstantin deyir ki,
Cənubi Rusiyadakı peçeneqlərin bir hissəsi kəngər adlanırdı. Dövlət qurumları olan
zamanlarda isə həmin ifadəni belə qurmaq olardı: «Kəngərlərin bir hissəsi peçeneq
adlanırdı» Görünür, quraqlıq dövrü baĢlananda kəngər adlanan tayfaların mühüm bir
qismi öz dövlətlərinin əhatə etdiyi ərazidən, daha doğrusu ana vətənlərindən
ayrılmamıĢlar. Vətəndən uzaqlarda peçeneqlər görünür sayca üstünlük təĢkil etmiĢ
və tarix səhnəsində onların adları daha çox hallanmağa baĢlamıĢdır. Bütünlükdə
tayfa ittifaqı peçeneq adlanmıĢdır. Bununla belə peçeneqlərin hər biri özünü qürurla
«kəngər» adlandırırdı. Çünki Konstantinin dediyinə görə yalnız üç tayfanın
məskunlaĢdığı dairə kəngər adlanırdı - ərtüm, çur, yula-bunlar daha cəsarətli, qoçaq;
mərd, xeyirxah və alicənab idilər.
Konstantin femə (dairəyə) (görünür tayfalar üzrə-M. A.) bölünmüĢ
peçeneqlərin adlarını olduqca tuhrif olunmuĢ Ģəkildə vermiĢdir. Q. Qeybullayev çox
gərgin zəhmət bahasına bu adların türk əsli bərpa etmiĢdir.
Q. Qeybullayev mənbələr əsasında peçeneqlərin ġimali Qafqazda da məskun
olduqlarını qeyd edir və bu barədə yazır: «Qədim peçeneqlərin ġimali Qafqazdan
Albaniyaya nə zaman gəlmələri məlum deyil. Lakin əgər peçeneq etnoniminin
Pazkanak dairəsinin adında əks olunduğunun hələ VII əsr mənbəyində verildiyini
hesaba alsaq belə qənaətə gəlmək olar ki, peçeneqlər bizim eranın baĢlanğıcındakı
Albaniyada məskun idilər». (7, 105).
Kəngər-peçeneqlərin Azərbaycanlıların etnogenezində Ģtirakı indiyənəcən
mübahisəsiz qəbul edilirdi. Lakin bu gümanla ki, onlar» XI əsr oğuzları ilə Türkiyə
və Azərbaycanda məskunlaĢmıĢ «beçene» tayfasının adı və respublika ərazisində
açıq-aĢkar kəngər soy adlarının mövcudluğu ilə Ģərtlənirdi. Q. Qeybullayevin
tədqiqləri sanki məsələni kökündən dəyiĢir, o, kəngər-peçeneqlərin azərbaycanlıların
etnogenezində iĢtirakı tarixini min il əvvələ, eramızın baĢlanğıcına çəkir. Bunun
sayəsində vaxtilə Qazaxıstan və Orta Asiyada yaranıb, 7 əsr ömür sürmüĢ Kanq
(Kanqyuy) dövlətinin baĢqa türk regionları ilə, o cümlədən Azərbaycanla əlaqəsi
haqqında təsəvvürləri müəyyən qədər geniĢləndirir, eyni zamanda gənc tarixçilər
qarĢısında bu məsələnin öyrənilməsi, dərinləĢdirilməyi və geniĢləndirilməsi ilə bağlı
yeni vəzifələr qoyur.
Q. Qeybullayev və baĢqa alimlər «kəngər» və «peçeneq» sözlərinin mənası və
məna tutumuna aid də müəyyən mülahizələr söyləmiĢlər.
94
L. N. Qumilyov vaxtilə yazırdı ki, türkeĢlərin vuruĢduqları xalq Sırdəryanın
aĢağı hissələrində məskunlaĢmıĢ peçeneqlər olmuĢdur, onlar Qərbə köçənə qədər
«kəngər» adlanırmıĢ ki, bu da alicənablıq və cəsurluq deməkdir. Buradan aydın olur
ki, Qumilyov adın mənasına deyil, kəngərlərə qonĢu xalqlar tərəfindən verilmiĢ
sifətləri göstərir.
«Qədim türk sözləri lüğəti»ndə «kengeres» sözündən əvvəl «Kenq» sözü
gəlir. Müstəqim mənada bu söz geniĢlik mənasındadır. Sözsüz ki, bu xalqın öz adına
deyil, onların vətəninin, dövlətinin adına Ģamil edilməlidir. Həqiqətən də bu dövlətin
ərazisi böyük idi. Qazaxıstanın mərkəzindən ġaĢ (indiki DaĢkənd) rayonu ərazisini
də ehtiva edirdi (Bu, Orta Asiyada türklərin eranın əvvəllərində məskunlaĢmalarına
dair uydurmanı əsaslı surətdə ifĢa edir). Doğrudur, «Lüğət» «Kenq» sözünün
müxtəlif çalar və mənalar daĢıdığını da geniĢlik (görünür «ürək geniĢliyi»
mənasında-M. A.), böyüklük, çoxluq, zənginlik, səxavət qeyd edir. Bütün bunlara
baxmayaraq xalqın adı onun vətəninin, dövlətinin adıyla bağlıdır, ondan
götürülmüĢdür. Kəngər «kənq kiĢiləri», Q. Qeybullayevin etirazına baxmayaraq
Anarın və S. Əliyarovun «Dədə Qorqud»da «Qanlı Qoca» tərkibində iĢlənmiĢ
«qanlı» (qanqlı) sözünü «kəngər»lə əlaqələndirmələri düzgündür. Buna Qumilyov da
Ģəhadət verir. Beləliklə, Kanq, Kanqar, Qanqlı, «Kəngərli» sözlərinin sonluqlarının
hamısı türkcədir və vətən, dövlət adından nəĢət etmiĢdir. Kanqyuy - Kanq dövləti
haqqında ilk məlumat Çin mənbələrindədir. Kanqa artırılan «yuy» da onların
dilindədir. Beləliklə, kənq, kənqər, qanqlı, kəngərli ana-türk sözləridir və bu xalqın
tarixinin çox dərinliklərindən bugünə qədər zədəsiz Ģəklini demək olar ki,
dəyiĢmədən gəlib çıxmıĢdır. Qaldı «peçeneq» etnoniminin mənası. Oljas
Süleymenov bu sözü qohumluq mənasında bacanaq variantı kimi təqdim edir. Bu,
görünür, onların vaxtilə ruslarla qız alıb verib bacanaq olmaları ilə əlaqələndirilir.
Ona qalsa bütün çöllülərlə -qıpçaqlarla, qaraqalpaqlarla, uzlarla və b. rusların qız
alveri olub, gərək onda adları çəkilən tayfaların hamısına bacanaq-peçeneq deyilə
idi. Yazıçı Anar da bu mətləbə diqqət yetirmiĢdir: «Peçeneq-biçənə leksemini
«bacanaq», yaxud «biçənək» sözləriylə bağlamaq cəhdləri var. Dilimizdə hiyləgər
mənasında «bicənək», «bicəngə» sözləri var. Bəlkə müəyyən Ģəxs adları da bu sözlə
bağlıdır. Xatırlayaq: «Kitabi-Dədə Qurqud»da Bəybecan, «Abbas və Gülgəz»
dastanında Dəli Becan», (Azərbaycan, № 11, 1985, s. 96).
Əvvəla, olduqca qüdrətli və böyük tayfa ittifaqının adı məhdud qohumluq
bildirən sözə sığmır. Ġkincisi, Qeybullayevin tədqiqləri göstərir ki, bu söz VII əsrdən
əvvəl məlumdur (peçeneqlərin ruslara rast gəlmələrindən çox-çox qabaq), üçüncüsü,
«bicəngə» sözü məğrur, alicənab, cəsur bir xalqın adından nəĢət edə bilməzdi.
RəĢidəddində 24 oğuz boyunun, o cümlədən beçənə boyunun mənası çox yüksək
sözlərlə ifadə olunmuĢdur. O ki, qaldı Boybecanla Dəli Becana, burada Anarın
müĢahidəsi tamamilə məntiqidir. Dastanlarda çox zaman tayfa baĢçısının adı ilə
tayfanın daĢıdığı ad eyniyyət təĢkil edir. Q. Qeybullayev də haqlı olaraq peçeneq
95
sözünün «bacanaqla» bağlılıqını, türklərdə «ak», «ək» sonluqlu tayfa, xalq adlarının
(Qazax, qılçaq, siraq, Ģamak, kaymak, (kimə) uqrak və s.) olması ilə əsaslandıraraq
qəbul etmir.
RəĢidəddinə görə oğuz boylarının adlarının mənasını göstərən siyahıda
Beçenə boyunun ad mənası «iyi çalıĢır, qeyrət göstərir» kimi, Yazıçıoğlunun
siyahısında isə «yaxĢı döyüĢçü» kimi verilmiĢdir. Boyun adı bəzi Ġstanbul
nüsxələrində «biçənə» kimi verilmiĢ, «Anadoluda bu boy QaĢqaridəki beçeneq
(peçeneq) Ģəklində tanınmıĢdır» (F. Sumər). «Müxtəlif qaynaqlarda peçeneqlər
patzinak, Badzinak, Peçenyeq, BeĢenya adlarıyla anılır. Bosniak və BoĢnak adları da
peçeneqdən gəlir» (R. Özdəok). «Peçeneq» sözünə dilçi alimlərin açar salmaları
vacibdir. Peçeneqlər beĢ teyfadan ibarət olublar. Bəlkə... bəlkə sözün əvvəli ilə
səsləĢən üç hərfdə gizlənib məna? Bəlkə... hər hansı formada yazılarsa yazılsın,
deyilirsə deyilsin, Peçeneq qüdrətli bir türk tayfa ittnfaqının adını ifadə edir. Demək
olar ki, nəzərdən keçirilən bütün material və mənbələrdə bu tayfa ittifaqı bir türk
soyu kimi götürülür.
Beləliklə, Azərbaycan xalqının etnogenezində eranın əvvəllərindən
baĢlayaraq türk kəngər-peçeneqlər fəal iĢtirak etmiĢlər. Bu təsadüfdürmü? Qətiyyən
yox! ġərqi Avropa, Ural, Altay, Ġndiki Cənubi Rusiya, Sibir , Uzaq ġərqin müəyyən
regionlarını və s. əhatə edən böyük türk dünyasının hüdudları heç də Qafqaz sıra
dağları deyildi. Türk dünyasının hududları indiki Cənubi Azərbaycan ərazisini də
ehtiva edərək qədim Midiya torpaqlarından keçir və bəzən Mesopotamiyaya çatırdı.
Bu, əzəldən, əsasən samilərin, türklərin və irandillilərin qovuĢaq yeri idi. Azərbaycan
ərazisində (Cənub və ġimal eradan çox-çox qabaq, həmçinin eranın əvvəllərində
məskunlaĢmıĢ türk tayfa, tayfa ittifaqı və xalqlarının adlarının təkcə siyahısı
xalqımızın hansı zəmində, hansı kök əsasında formalaĢdığını əyani sübut
etməkdədir: bulqarlar, dondarlar, hunlar, çollar, saklar, alanlar, kəngər-peçeneqlər,
oğuzlar, komanlar, ijmaxlar, aranlar, savirlər, Xəzərlər ,siraklar, sadaqlar, qazaxlar
və baĢqaları. Gəlmə olsa bir tayfanın, uzaq baĢı iki tayfanın adı çəkilərdi. Demək
olar ki, bizə tanıĢ tarixdə müəyyən rol oynamıĢ bütün türk tayfa ittifaqları
Azərbaycanda olmuĢlar. Çünki onlar Azərbaycanı böyük vətənin bir hissəsi kimi
götürmüĢlər. Tarixdə türklərin yolunu kəsmək üçün (Dəryaldan və indiki Dərbənd
keçidindən) çox səhdlər olmuĢdur. Lakin bu, heç bir nəticə verməmiĢdir. Müqəddəs
Azərbaycan torpağı elə bil ki, bütün türk tayfalarının ziyarət yeri olmuĢdur.
Ġndiyəcən tarixçi alimlər türklərin yarandığı ilk məkanı qəti müəyyənləĢdirə
bilməmiĢlər, heç türk irqini də dəqiq təyin edə bilməmiĢlər. Onlar Azərbaycandanmı
dünyaya yayılmıĢlar, yoxsa baĢqa ərazidən? Bu tayfaların siyahısı onu göstərir ki,
türklər həmiĢə Azərbaycana can atmıĢlar, həmiĢə Azərbaycanla bağlı olmuĢlar. Adını
unutduğum bir alim bu tayfaların Azərbaycana axını ilə əlaqədar türkləri qızıl
balıqlara bənzədərək demiĢdi: «Qızıl balıqlar okean və dənizlərin hansı yerində
olurlarsa olsunlar, kürü tökmək üçün doğulduqları yerə dönürlər.
96
Bəzən və bəlkə də çox hallarda onların qayıdıĢının qarĢısını almaq üçün süni
bəndlər, yüksəkliklər düzəldirlər, bu zaman qızıl balıqlar qızıl quĢlara çevrilərək
havada qövs cızıb maneənin o tərəfinə düĢüb balıqlaĢır, vətən həsrəti ilə çayyuxarı
yüksəkliklərə üzürlər».
Kəngər-peçeneqlər də həmin qızıl balıqlardandır.
97
Ġstifadə olunmuĢ ədəbiyyat
1.
А н т о н о в Н. К. Лексин по тюркологии Иркутск. 1976.
2.
Армянская география VII века по Р. X. СПб., 1877.
3.
А р т а м о н о в М. И. Истории хазар. Л., 1962.
4.
Б а р т о л д В В. Сочинении, т. 9, М, 1977.
5.
Bahaəddin Ögəl. Böyük Hun imperiyası. I-II hissələr. Bakı, 1991.
6.
Г а ф у р о в Б. Г. Таджики. М., 1972.
7.
Г е й б ү л л а е в Г. А этногенезу азербаиджанцев, т. 1. Баку 1991.
8.
Qeybullayev. Q. Ə. Azərbaycan türklərinin təĢəkkürü tarixindən, Bakı, 1994.
9.
Г у к а с я н В. Л. Значение закавказских источников в изучении истории
азербаиджанского
народа
до
письменного
периода.
«Советская
Тюркология». 1978, № 2.
10.
Г у м и л е в Л. Н, Древние ' тгарки. Л.. 1967.
11.
Г у м и л е в Л. Н. Открытие Хазарии. М., 1966.
12.
Г у м и л е в Л. Н. Тысячелетия вокруг Каспин. Баку, 1991.
13.
Истории Армении Моисей Хоренского. М., 1893.
14.
Истории Ирана с древнейших времен до конца X VI I I века Л, 1958.
15.
Истории Казахской ССР, т. I. Алма-Ата, 1957.
16.
Историн Таджикского народа. т. 1-3. М., 1963-65.
17.
Истории Узбекской ССР. т. I, кн. I. Ташкент, 1955.
18.
К а с и м о в а С. К). Азербаиджан в III-VII вв. Баку, 1993.
19.
Kitabi-Dədə Qorqud, B.. 1986.
20.
Константин Багрянородный. Об управлении империи. М. 1989.
21.
Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памнтники как источник
по истории Средней Азии. М., 1964.
22.
Mahmud QaĢqari. Divan lüğət it-türk. (Çevirəni B. Atalay), Ankara, 1992.
23.
Məmmədov Altay. Oğuz səltənəti, Bakı, 1992.
24.
Nizami Gəncəvi. Ġsgəndərnamə. Bakı, 1982.
25.
Rəfiq Özdək. Türkün qızıl kitabı.
26.
Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxıĢ, Bakı, 1993.
27.
СəmĢidov ġ. Millətimiz və milli əslimiz haqqında. «Millət» qəzeti. 20. 09.-
1994, № 8.
28.
Faruq Sümər. Oğuzlar.
29.
Федоров Г. А. Курганы, идолы монастры. М., 1968.
30.
Эпиграфика Казахстана. Вып. I. Алма-Ата. 1971.
31.
ġükürova R. M„ Oğuznamə, Bakı, 1993.
98
KĠTABIN ĠÇĠNDƏKĠLƏR
REDAKTORDAN .................................................................................................. 3
ĠKĠ MĠN DÖRD YÜZ ĠL ƏVVƏL .......................................................................... 7
KƏNGƏR DÖVLƏTĠNĠN ƏRAZĠSĠ BÖYÜYÜR................................................. 11
HUN-KƏNGƏR MÜNASĠBƏTLƏRĠ ................................................................... 14
HUN ĠMPERATORU CĠCĠ XANIN BÖYÜK QƏBAHƏTĠ .................................. 19
KƏNGƏRLƏR VƏ ÇĠN ....................................................................................... 22
KƏNGƏR - KUġAN MÜNASĠBƏTLƏRĠ ............................................................ 25
BƏDNAM BĠR KONSEPSĠYA ............................................................................ 29
KƏNGƏRLƏR TÜRK XAQANLIĞI TƏRKĠBĠNDƏ ........................................... 37
TÜRK HƏMRƏYLĠYĠ ......................................................................................... 40
TÜRKÜSTANI ƏRƏB ORDULARI YOX, QURAN FƏTH ETDĠ ........................ 47
HANSI TÜRKLƏR? ............................................................................................. 50
ƏFRASĠYAB-ALP ƏR-TONQA .......................................................................... 56
SAMANĠLƏRĠN ETNĠK MƏNSUBĠYYƏTĠ ........................................................ 67
KANQ-SƏMƏRQƏND, YOXSA SOĞD .............................................................. 70
KƏNGƏR-PEÇENEQLƏR ................................................................................... 83
99
Bədii redaktoru: R. Əzizov
Texniki redaktoru: S. ġahbazova
Yığılmağa verilmiĢ 07.05.96. Çapa imzalanmıĢ
21 10.96. Formatı 84X108
1
/
32
. Mətbəə kağızı №2.
Yüksək çap üsulu ilə. Ədəbi qarnitur. ġərti
çap vərəqi 6,93. ġərti rəngli surəti 7,14.
Uçot nəĢr vərəqi 7,5. Tirajı 2000.
sifariĢ 146. Müqavilə qiyməti ilə.
Azərbaycan Respublikası Mətbuat və Ġnformasiya Nazirliyi.
Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı, Bakı-370005,
Hüsü Hacıyev küçəsi, № 4.
«Qızıl ġərq» iсarə mətbəəsi,
Bakı, Həzi Aslanov küçəsi, № 80.
Dostları ilə paylaş: |