14
(ġaĢ-DaĢkənd), Qi (olsun ki, Buxara) və Yuqyan (Ürgənc –Xarəzm). Beləliklə,
Kanqyuy DaĢkənd və Xarəzmdən baĢqa soğdun da əhəmiyyətli hissəsini I tərkibinə
alan, Cənub-Ģərqdə Fərqanə, Cənubda isə Parfiya və Yueci torpaqları ilə həmsərhəd
olan olduqca böyük bir dövlət idi» (16.348).
Burada iki mətlobə xüsusi diqqət yetirmək zəruri-
Birincisi, S. P. Tolstovun Xarəzmlə Kanq dövlətini eyniləĢdirmək cəhdinə.
Halbuki, yuxarıdakı məlumatdan aydın olur ki, Xarəzm Kanq dövlətinə daxil olan bir
vilayət və ya knyazlıq mövqeyində dururdu. Ġkincisi və daha mühümü, Soğdun
əhəmiyyətli hissəsinin Kanq dövlətinin tərkibinə daxil olmasıdır. Bunu bilmək ona
görə zəruridir ki, bəzi tarixçilər çox zaman «Kanq» yerinə «soğd» iĢlədirlər. Bunun
bilərəkdən, ya bilməyərəkdən irəli gəldiyini seçmək çətindir. Ona görə də çox
hallarda soğd sözünü Kanq dövlətinin sinonimi kimi baĢa düĢmək lazım gəlir.
Səmərqənd isə həm Ģəhər, həm də dövlətin adı kimi götürülür.
Kitab müəllifləri eradan əvvəl II əsrin sonu və I əsrin əvvəllərində Kanq
dövlətinin yüksəliĢini və möhkəmlənməsini «onun Çinə olan qeyri-asılı müstəqil
mövqeyinin nəticəsi» kimi izah edirlər.
Əlbəttə bunu təkcə Çin-Kanq münasibətləri məsələsi ilə izah etmək
birtərəfli olardı. Kanq çevik siyasəti ilə regionda nüfuzunu saxlayırdı. Çox vaxt
münaqiĢəni pulla həll etməyin mümkünlüyunü bilərək xərac verməyi və ya xərac
almağı müharibədən üstün sayırdı.
HUN-KƏNGƏR MÜNASĠBƏTLƏRĠ
Kəngər dövlətinə aid ən dəyərli məlumatlara tarixçi Bahaəddin Ögəlin
«Böyük Hun imperiyası» kitabında rast gəlmək olar. Bu kitabın üstün cəhətlərindən
biri müəllifin yeri gəldikdə qədim Çin qaynaqlarından bütöv bölmələri olduğu kimi
təqdim etməsindədir. O öz fikirlərini oxuculara son nəticə kimi qəbul etdirmək
iddiasından uzaqdır. Verilən mətndən oxucunun çıxaracağı nəticə bəlkə də onu daha
çox maraqlandırır. Bu mətnlərin çoxu rəsmi dövlət sənədləri olduğuna görə
(valilərin, sərkərdələrin və s. saraya məruzə və raportları) təbliğat xarakteri daĢımır,
qonĢu dövlətin siyasi durumu, hərbi gücü, iqtisadiyyatı barədə daha obyektiv
həqiqətə daha yaxın, daha yığcam məlumatlar verir.
Qazaxstan tarixçiləri Kanq və ya Kəngər dövlətinin adını rus dili vasitəsilə
çincədən tərcümə edilmiĢ «Kanqyuy», B. Ögəl isə «Kanq-cu» kimi yazırlar.
Bahaəddin Ögəl bu dövlətin ilkin adını yox daha sonralar həmin dövlətə verilmiĢ
«Səmərqənd” adını iĢlədir və arabir bu adı belə təqdim edir: «Səmərqənd (Kanq-
cu)». Görünür, eradan sonra Orta Asiyanın siyasi xəritəsində müəyyən dəyiĢikliklər
baĢ vermiĢ, eradan əvvəlki sənədlər sahmanlanarkən «Səmərqənd» adı ön plana
keçmiĢdir.
15
Lakin həmin sənəddə usunların və Səmərqənd (Kanq-cu) dövlətlərinin
qədimliyi xüsusi vurğulanır: «Bu dövlətlər qədimdən də var idi," indi də
dəyiĢməmiĢlər» (5,1,207).
Bahaəddin Ögəl Kanq dövlətinin bir sıra hallarda «Səmərqənd»
adlandırılması haqqında yazır: «Səmərqənd zonası haqqında geniĢ səpgidə Kanq-chu
(oxunuĢu Kanq-cu) deyimini iĢlətmiĢdilər. Bu deyim Cənubdakı zonaların hamısı
üçün də söylənmiĢdir. Hətta bəzən onun Sırdəryanın Ģimalında Xəzər dənizinin
bütün sahillərini birləĢdirən geniĢ bir məna (qaralar bizimdir - M. A.) daĢıdığı da
müĢahidə edilmiĢdir. Buna görə çinlilərin «Kanq-cu» deyimini dırnaq içində yalnız
Səmərqənd Ģəhəri kimi göstərən dəlillərə inanmaq doğru deyil. «Sonrakı Xan sülaləsi
tarixi»ndə Səmərqənd zonasından çox ətrafı ilə əlaqələndirilmiĢdir. Buna
baxmayaraq biz çincə «Kanq-cu» deyimi iĢləndikcə bu yeri Səmərqənd adı ilə
tanıdacağıq (5,11,222).
BaĢqa müəlliflər də Kanq-Səmərqənd əlaqələrindən bəhs edirlər: «Kanq»
Fərqanə ilə həmsərhəd idi. Görünür, bu onun Cənub-Ģərq hüdudu olmuĢdur. Cənubda
Kanq yuecilərlə həmsərhəd idi. ġimal-qərbdə Kanqın əraziləri Yansaya baĢqa sözlə
Uralboyu sarmat-alan tayfalarının məskunlaĢdığı yerlərə qədər uzanırdı: bu tayfalar
Kanq hökmdarlığından asılı idilər» (6,137). Bu müəllif baĢqa səhifədə yazır: «Kanq
dövlətinin ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində mütəxəssislər Orta
Sırdərya mədəniyyətini (eradan əvvəl və yeni eranın baĢlanğıcında) Kaunçi-Cun
mədəniyyəti adlandırmıĢlar. Onun əsas arealı sonralar Qaraməzar dağlarına və
Səmərqəndə qədər geniĢlənmiĢdir. Bu mədəniyyət, elə Kanq mədəniyyəti idi»
(6,138).
Bu məlumat, yəni arxeoloji materiallarda təsdiq edilən mədəniyyət eyniliyi,
qədim türk dövlətlərindən olan Kanq və Səmərqənd ərazilərində əhalinin eyni
kökdən olmasını sübut edir (Ġstinaddakı «Kaunçi» sözü ilə B. Ögəlin hunlardan
əvvəlki türklər kimi iĢlətdiyi «Kaoçi» sözlərinin oxĢarlığı diqqəti cəlb edir).
Bahaəddin Ögəl Kanq dövlətinin adını Səmərqənd kimi iĢlətməsinin
səbəbini açıqlamır. Biz «Kanq» kökündən ayrılmamaq uçün həmin tarixçidən
gətirilən istinadlarda hər dəfə «Səmərqənd»dən sonra mötərizədə «Kanq-cu» sözünü
iĢlətməyi münasib bildik. B. Ögəlin özü də bu qaydaya ara-sıra riayət edir. Buna
görə zəruridir ki, iranpərəst alimlər saxta konsepsiyalarını bir sıra hallarda ilkin, əsil
kökündən ayrılmıĢ sözlər üzərində qurmağacəhd edirlər.
Bahaəddin Ögəlin kitabında «usun» sözü «vusun» Ģəklində yazılmıĢdır, Bu
dövlətin adını Qazaxstan tarixçiləri «Usun» Ģəklində yazırlar. Qazax xalqının
etnogenezində iĢtirak etmiĢ tayfalardan biri də «usun»lardır. Biz hələlik, yəni
gələcəkdə türk dövlətləri tarixçilərinin hazırlayacaqları vahid terminologiya
yarananadək, hər bir mənbədəki adı olduğu kimi, Vusunda isə «v» hərfini mötərizəyə
almaq Ģərti ilə olduğu kimi verməyi münasib saydıq.