18
möhtacdır. Onu aydınlaĢdırmaq türkologiya elminin daha sürətli inkiĢafına imkanlar
yaradırdı.
Eradan əvvəl I əsrin ortalarında Kəngər dövləti ilə bağlı baĢ vermiĢ
hadisələri «Böyük hun imperiyası» kitabındakı məlumatlar əsasında müəyyən qədər
izləmək mümkündür. Həmin dövrdə ġərqi hun xaqanı huhanyeh xan böyük qardaĢı
Cici xan tərəfindən məğlub edilmiĢ və Çinə sığınmıĢdı. Çinə qarĢı barıĢmaz mövqeyi
ilə fərqlənən Cici xan eradan əvvəl 54-cü ildə «hunların yeganə və böyük xanı olur.
O, türk dövlətləri və tayfaları ittifaqlarının sıx olduğu qərbi Türküstan ərazilərində
«Qərbi hun dövləti» qurmaq yolunda böyük və ardıcıl əməliyyatlar aparır. Onun
hücum hədəflərindən biri də vaxtilə hunların vassalı olmuĢ, sonradan isə qüvvətlənib
onları saymayan (V) Usun dövləti idi.
Kitabda üç türk dövlətinin (hun, Kanq və Usun) bir-birlərinə
münasibətlərinə dair faktlar vardır. Həmin münasibətlərin təhlili göstərir ki, bunların
hər üçündə dövlət qurumu hakimiyyət müstəqilliyi, soy birliyi, soy vəhdəti
ideyasından üstün yer tutur. Bəzi hallarda bunlar ittifaqa girsələr də öz
müqstəqilliklərini qısqanclıqla mühafizə etmiĢlər. Bunların vuruĢduqları, bir-
birlərinə zərbələr endirdikləri məqamlar da olmuĢdur.
Bahaəddin Ögəlin müraciət etdiyi qaynaqlardan birində deyilir ki, (v)
usunların adətləri hunlarla eynidir, cəsur və döyüĢçü adamlardır; əvvəllər hunlardan
asılı idilər; sonralar gücləndilər... Müstəqil oldular (yenidən müstəqil oldular-M A.).
Bundan sonra da hun sarayındakı toplantıya (və ya qurultaya) getmək istəmədilər».
(V)usunların ən qüdrətli dövrü eradan əvvəl birinci əsrə təsadüf edir. Bu
dövrə qədər regionda hegemon olan Kanq dövləti usunların güclənməsinə dözmür,
görünür onların gələcəkdə daha təhlükəli bir qüvvəyə çevriləcəyindən ehtiyat edir.
Kanq dövləti usunlarla müharibə üçün müttəfiq və həlledici qüvvə kimi hunlara
müraciət edir. Kanq hökmdarı qərbi Hunların imperatoru Cici xanı yardıma çağırır.
«Səmərqənd hökmdarlığı (yəni Kanq-cu) baĢqa dövlətlərə qarĢı özlərini zorla
möhkəmləndirməsi və (v) usunları da Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarlığına qatması
üçün hunlarla Cici xanı çağırdı. Cici xan Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarlığına bir
neçə dəfə öz ordusu ilə kömək edib (v) usunlara hücum etdi. Cici xan ordusu ilə (v)
usun hökmdarlığının çox dərinliklərinə girdi. Onların paytaxtı olan Qızıl vadi (Ci-ku)
Ģəhərinə qədər getdi. Əhalinin bir hissəsini qırdı, bir hissəsini də heyvanları və
əmlakları ilə birlikdə alıb apardı. (V) usunlar alınan və qarət edilən insan və
heyvanlarını geri almağa cəsarət edə bilmədilər... Minillik bir ərazi içində yaĢayan
bir kimsə qalmamıĢdı» (5, I, 273-274)
19
HUN ĠMPERATORU CĠCĠ XANIN BÖYÜK QƏBAHƏTĠ
Bahaəddin Ögəlin müraciət etdiyi qədim qaynaqların birində deyilir: «Bu
vaxt Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarı tez-tez (v) usunların hücumuna məruz qalırdı.
Buna görə Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarı öz yağbusu (yəni baĢ naziri) ilə birlikdə
belə bir qərara gəldi: «hunlar böyük bir dövlətdir. (V) usunlar hunlardan asılıdır və
vergi verirlər. Ġndi (Hun xaqanı) Cici xan kənardan təhdid edilməkdə və təhlükə
içində qalmaqdadır. Buna görə biz onu bura dəvət edib, Ģərq sərhəddimizdə
yerləĢdirə bilərik. Ondan sonra ordularımızı birləĢdirər və (v) usunları yenərik. (Cici
xanı da) baĢımızın böyüyü edərik. Hunlardan bizə bir pislik gəlməz!» (5. 11,95).
Bu diplomatik addımın məqsədi aydındır. Kanq hökmdarı eyni soylu
dövlətlərin konfederasiyaya bənzər bir qurumunun yaradılması niyyətindədir; qoy
lap Cici xanın Ģəxsində hunların baĢçılığı ilə olsun. Hökmdar hun xaqanının
«kənardan», yəni Çin tərəfdən təhdid edildiyini də vurğulayır və guman edir ki, Hun,
Kanq, Usun birliyi sayəsində bu təhdidə də son qoyula bilər. Burada Kanq
hökmdarlığının Usun torpaqlarını öz ərazisinə qatmaq mətləbi açıqlanmır.
«Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarı Cici (xana) dərhal bir elçi göndərdi. Elçi
bu planı müzakirə etmək üçün qırğızların yanına getdi (O zaman Çindən uzaqlaĢmaq
məqsədi ilə Cici xan öz iqamətgahını ona tabe olmuĢ qırğızların ərazisində
yerləĢdirmiĢdi - M. A.). Cici xan Çindən qorxurdu. (V) usunlara qarĢı böyük bir
qisas hissi vardı. Bunun üçün Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarının bu planını
eĢidərkən çox sevindi... QarĢılıqlı olaraq əhdnamə elə oradaca bağlandı» (5.11,95).
Bundan sonra Cici xan ordusu ilə qərbə hərəkət edir. Kanq hökmdarı öz
növbəsində «dövlətin ən nüfuzlu adamlarını onu qarĢılamağa» göndərir. Üstəlik Cici
xana bir neçə min dəvə, qatır, at hədiyyə göndərir. BaĢqa qaynaqlarda Kanq
hökmdarının qızını Cici xana verdiyi, öz növbəsində Cici xanın da qızlarından birini
ona bağıĢlaması qeyd edilir. Bu qaynaqda Kanq hökmdarının bir xahiĢi də var: O,
(Cuci xandan) qonĢu və digər dövlətlərdən onları ordusu ilə müdafiə etməsini və
onları Səmərqənd (Kanq-cu) /hökmdarlığına qatmasını istədi» (5, II, 96).
Kanq hökmdarlığı Cici xanın köməyi ilə məğlub edilmiĢ (v) Usun dövləti
ərazisində xeyli qənimət ələ keçirmiĢdi. Kanq hökmdarlığının köməkçisi Pao-Tienin
(adlar çin dilində olduğu kimi qalmıĢ, onlara türkcə açar salınmamıĢdır - M. A.)
baĢçılığı altında bir neçə on min atlı ilə min bir tümənə bərabərdir. Bu rəqəm eradan
əvvəl I əsrin sonlarına doğru Kəngər dövlətinin ordusunun miqdarca xeyli artdığına,
müharibənin böyük miqyasda aparıldığına sübutdur). (V) usun paytaxtının Ģərqindəki
zonanı qarət etmiĢdilər. Xeyli əsir və qənimət alaraq heyvan ələ keçirmiĢdilər...»
(5.II.104).
Təbiidir ki, Çin özünün barıĢmaz düĢməni Cici xanın qərbi Türküstandakı
hərbi fəaliyyətlərinə onun özünə tərəfdarlar toplayıb böyüyəcəyinə və təhlükəli
qüvvəyə çevriləcəyinə dözə bilməzdi. Çinlilər Cici xanın təĢkilatçılıq,