Amea f s h ib e. isiyası e.ü. f d



Yüklə 94,13 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix21.02.2018
ölçüsü94,13 Kb.
#27276


« A M E A  E lm i  ə s ə r lə r .  B e y n ə lx a lq   e lm i- n ə z ə r i ju r n a l» .- 2 0 1 1 .- № 2 ( 1 7 ) .- S .2 2 8 - 2 3 5 .

A Z Ə R B A Y C A N  E L İ T A S I N I N  M Ö V C U D   K O N F İQ U R A S İ Y A S I*

Ş ah in   B A Ğ lR O V  - 

AMEA F S H İb.e.isiyası e.ü.f.d.

A ç a r  sözlər:  siyasi elita, hum anitar sahə,  elektorat,  ziyalı elita,  seçki, vətəndaş  cəmiyyəti.

M üasir  elm i  -  hum anitar  tədqiqatlarda  "elita"  anlayışı  ən  çox  işlədilən  sözdür.  E litanın  sosial,  iqtisadi  və 

siyasi  proseslərdə  oynadığı  rol  barədə  nəinki  alim lər  hətta  siyasətçilər,  yaradıcı  insanlar,  biznesm enlər  də  fikir 

yürüdürlər.  Elitologiyaya  öyrənilm ə  obyekti  kim i  politologiya  sosiologiya,  tarix   və  psixologiya  sahəsində  rast 

gəlinir.  Ə gər  əvvəllər  politoloji  tədqiqatlarda  "liderlikdən",  "xalq  kütlələrinin  rolundan"  danışılırdısa,  indi  aparıcı 

rolu  elita oynayır.  Ə slində,  bu m övzunun A zərbaycanda elm i tədqiqatların gündəm inə  gətirilm əsi  akadem ik  Ram iz 

M ehdiyevin  adı  ilə  bağlıdır.  R.  M ehdiyev  qeyd  edir  ki,  A zərbaycanın  m üasir  inkişafını  m üəyyən  edən  b ir  sıra 

m əsələlərdə  A zərbaycan  cəm iyyətinin  total  transform asiyası  nəzəri  alınm aqla  vaxtında  təshihlər  və  dəyişikliklər 

edilm əsinə  ehtiyac  var.  Tam am ilə  aydındır  ki,  postm odern postsovet m əkanındakı keçid  cəm iyyətlərinin  qapılarını 

getdikcə  intensiv şəkildə  döyür və bizim  adət etdiyim iz davranış norm alarını və  stereotipləri tədricən dəyişir.  B u da 

tam am ilə  qanunauyğundur  ki,  həm in  dəyişikliklər  dövlətin  və  cəm iyyətin  inkişafı  prosesində  m üdafiə  və 

am ortizasiya xarakterli  ovqat doğura bilər və  doğuracaqdır.  Bu,  T offlerin  dalğalarının dəyişm əsinin  qarşılıqlı təsiri 

am ilidir,  bir  dalğa  digərinə  transform asiya  edir.  yaxud  ənənəvi  cəm iyyətlər  "Ü çüncü  dalğa"nın  özü  ilə  gətirdiyi 

dəyişikliklərə m əruz qalır (1).

"Siyasi  elita"  anlayışı  yuxarı,  elə  bir  im tiyazlı  təbəqədir  ki,  cəm iyyətdə  icraedici  və  təsiredici  qüvvəyə 

m alikdir.  Qeyd  etm ək  lazım dır  ki,  elita  anlayışına  m ü x təlif  yanaşm alar  m övcuddur  və  onun  m ü x təlif  form aları 

öyrənilir.  O nlardan biri  hakim   elitadır.  O,  cəm iyyətdə  həlledici  rola-hakim iyyətə  m alikdir.  Digəri  isə  m eritokratiya 

nüm ayəndələridir ki,  onlar - xüsusi istedada və  şəxsi keyfiyyətlərə m alikdir.

Siyasi  elitanın  form alaşm ası  prosesində  güc  am ilinin  rolu  barədə  kifayət  qədər  rəy  və  dəyərləndirm ələr 

m övcuddur.  O dur ki,  bu istiqam ətlərdə  olan tədqiqatlarda ilk öncə  elita daxilində  güc  elem entlərinin yeri  və  roluna 

diqqət  yetirm ək  lazımdır.  A zərbaycanda  da  bu  am il  özünəm əxsusluğu  ilə  seçilir.  Bu  eyni  zam anda  b ir  tərəfdən 

m övcud  geosiyasi  reallıqda və  əhəm iyyətli  dərəcədə  A zərbaycanın  itirm iş  olduğu torpaqlar və  ən  əsası  isə  hərbi  - 

siyasi  im iclə  bağlıdır  ki,  uzun  illər boyunca  onun tarixi  üçün  ənənəvi  olan təhlükəsizlik  m əsələsi  olm uşdur.  D igər 

tərəfdən  ölkənin  və  hakim iyyətin  gücünü  təşkil  edən  yeni  sahibkarlar  sinfinin  uzunm üddətli  sığortasına  zəm anət 

verm əkdir.

Postsovet  dövründə  dem ilitarizasiya,  dövlətlərin  ayrılm ası,  deideologizasiya,  çoxsaylı  iqtisadi  islahatların 

keçirilm əsi  ona gətirib  çıxartdı  ki,  ictim ai  fikirdə,  eyni  zam anda  elitanın  düşüncəsində  şəxsi,  həm çinin  ictim ai  və 

dövlətçilik təhlükəsizliyi am ili birinci  sıraya çıxdı.

A zərbaycanın  iyirm i  illik  m üstəqil  olan  dövlət  hakim iyyətində  güc  strukturlarının  təsirini  itirm əm əsi  onun 

çoxəsrlik  ənənələrindən  irəli  gəlir.  M üasir  reallığa  gəldikdə  isə  reytinqindən  aydın  olur  ki,  güc  strukturlarının 

nüm ayəndələrinin  təsiri  artm aqdadır.  Lakin  onlar  indi  (sayına  və  m övqeyinə  görə)  hakim   və  biznes  elita  ilə 

m üqaisədə yerlərinə görə  əvvəlki kim i yüksək bürokratiyadan geri qalır.

Siyasi  elitanın  yeni  konfiqurasiyası  A zərbaycanın  dövlətçiliyini  və  idarəçiliyini  gücləndirər,  ölkənin  sosial 

iqtisadi  dirçəlişini təm in  edə  bilər.  E litada digər dəyişikliklərə  baxsaq,  elm i-texniki hum anitar elitanın  inform asiya 

elitasına  təsirini  qeyd  etm ək  olar.  B ununla  yanaşı  o,  həm   də,  təbliğat  dərəcəsində  m üəyyən  ierarxiya  çərçivəsinə 

salınıb.  X arici m üstəqillik və  am bisiyalar onları ayrı istiqam ətdə  və təbliğat  dərəcəsində  araşdırılm asını labüd  edir. 

Fəlsəfə  elm ləri  doktoru,  professor  İlham  M əm m ədzadə  qeyd  edir  ki,  transform asiya  prosesləri  üçün  əxlaq 

nüm unələri  və  onları  seçm ək  iqtidarında  olan  fərdin  m üəyyən  azadlığı  tələb  olunur.  Lakin  bu  nüm unələr  həm   də 

m üasirliyin tələblərinə  cavab verm əlidir (2,s.  128).

B u  gün  əvvəlki  vətəndaş  cəm iyyəti  təqdim atı  rolunu  oynayan  m üstəqil  toxunulm az  sosial  tənqidçilər, 

siyasi-inzibati elita tərəfindən kənarlaşdırılıb,  konvertasiya edilərək, hakim iyyətə xidm ət alətinə  çevrilib.

Paralel  olaraq,  analoji  proses  hum anitar  sahədəki  ziyalıların  da  yeri  və  rolu  ilə  bağlıdır.  Elm   və  texnikanın 

yaradıcı insanlarına - ziyalılara gəldikdə  isə  onlar subelita dərəcəsinə  gəliblər,  ancaq belə  görünür ki,  onun  da elita 

ətrafı  və elitar  qruplara  qayıdışı  vaxtı  çatıb.  A zərbaycanda  siyasi  elitadakı  prosesi  dəyişikliklər  inqilabi

rom antikadan və  siyasi idarəçiliyin praqm atikləşm əsi dövründən uzaqlaşm asından  söhbət açm ağa rəvac verir.

İqtisadi  m araqlar fonunda axtarışlar və  siyasi  səhvlər dövrü yeni  elitaya dem ək  olar ki,  inzibati  resurslardan 

başqa heç nə  qoym ayıb.  Qeyd olunm uş tendensiyalar azərbaycanlı etnogenezində və  onun sosial kontekstində  icazə 

verir  ki,  A zərbaycanda  form alaşm ış  elitanın  xüsusiyyətlərini  aydınlaşdıraq.  B unlar  ictim ai  m ünasibətlərdəki 

qeyri-ənənəvilik  proseslərini  göstərdiyi  kim i,  A zərbaycanın  elitasının  öz  səviyyəsində  in k işaf  xüsusiyyətlərini 

göstərir.  Bu  planda biz  istərdik  ki,  cəm iyyətim izdə  m üəyyən  tip  elitanın  m övcudluğu  haqqında yox,  həm   də  onun 

siyasi proseslərə təsiri tendensiyalarına diqqət yetirək.

* Məqalə fəl.e.d., prof. Ə.  Tağıyev tərəfindən çapa məsləhət bilinib.



Söhbət  sosial-siyasi  proseslər  baxım ından  yüksəkdə  duran  elita  genezisinin  m üntəzəm   təsirindən:  vətəndaş 

cəm iyyəti  institutların  form alaşm ası,  hüququ  dövlət  institutu,  dem okratik  m ünasibətlərdən  gedir.  Ə slində  isə 

vətəndaş cəm iyyətində m ü x təlif siyasi və  sosial qüvvələrin həm rəyliyi baş verir, m övqelərin uzlaşm ası, m ənafelərin 

inteqrasiyası  üçün  əlverişli  şərait  yaranır.  B ütün  bunlar  cəm iyyətdə  sabitliyin  qərarlaşm ası  üçün  siyasi  və  iqtisadi 

xarakterli  im kanların üzə  çıxm asına da xidm ət edir (3,  s.396).  B ütün bunlar üm um elektoral proseslərdə və  elektoral 

"m ətbəxdə" özünü aşkarlayır.

B unlaerın  kontekstində  yeni  term in  "elitokratiyanı"  tə k lif etm ək  yerinə  düşərdi.  O nun  altında  ənənəvi  fikir 

yəni,  siyasi  hakim iyyət və  siyasi  idarəçiliyin,  həm çinin  cəm iyyətə  təsir resurslarının  elitanın  əlində  cəm lənm əsi  ilə 

yanaşı  onun  sosial  m əişət  sferasında  seçilm əsi  m əqsədi:  xüsusi  zonaların  ayrılm ası  və  m ənzil  tipləri,  b aşq a  tip 

nəqliyyat  və  hərəkət  trayektoriyası  (bahalı  avtom obillər,  ictim ai  nəqliyyatda  biznesklas,  ödənişli  trasslar  və 

başqaları)  əlaqə  vasitələri,  özlərinin  dükanları,  xidm ət  servisləri,  istirahət,  özlərinin  davranış  qaydaları  və

m ənəviyyatları,  özlərinin  hüquq  m əsləhətçiləri  və  s.  B ütün  bunlar kasta  quruluşunu  xatırladır,  harada ki,  im tiyazlı 

yerlər  cəm iyyətdə  elita  təbəqəsinə  verilir.  Ç ünki  siyasi  hakim iyyəti,  həm   də  cəm iyyətin  varını  və  resurslarını  öz 

əllərində  cəm ləşdirərək,  heç  kim   tərəfindən  hədiyyə  olunm ayan  vətəndaşların  azadlığını və  həyatlarını  da  əllərinə 

alırlar.  H əm çinin  üm um i  əm lak  və  resurslar  da  onların  istifadəsinə  keçir.  H eç  təəcüblü  deyil  ki,  A zərbaycan 

ictim aiyyətində  elita  term ini  neqativ  çalarla  qəbul  olunur.  Ü m um iyyətlə  postsovet  m əkanında  elitokratiyanın 

m övqeyi  ilə  paralel  vətəndaş  cəm iyyəti  institutlarının  deform asiyası da rus  filosofu  A leksandr  Starostinin  fıkrincə, 

belə b ir form ularının ölçüləri  ilə uyğun g əlir (4,  s.50).

« v ə tə n d a ş^ « siy a si

cəm iyyəti»-^cəm iyyət»

və m üasir A zərbaycan üçün qəbul olunm uş  elitanı onun strukturunda "əyləşdirsək":

elitarlar

«vətəndaş  ^  

«siyasi


cəm iyyəti»-^ 

cəm iyyət»

A zərbaycan  şəraitində  isə  elita  qrupları  həm   vətəndaş  cəm iyyətindən  həm   də  siyasi  cəm iyyətdən  ayrılaraq 

bilavasitə  yuxarıda  dayanır.  B ununla  yanaşı  sosial  və  siyasi  cəm iyyət  m exanizim lərinin  m araqları  fonunda  siyasi 

struktura b aşq a cür yanaşm aq  lazımdır.  M əhz  bu  elitokratik  təsir nəticəsində  biz m üasir A zərbaycanın hakim iyyət 

və  sosial-siyasi m araqlarındakı deform asiyanı aydınlaşdıra bilərik.

B irincisi, 

cəm iyyətin  sosial-siyasi 

m araqları  siyasi  partiyaların  və  ictim ai  hərəkatların 

fəaliyyət

proqram larında,  hakim iyyət  strukturlarında  və  m exanizm lərində  öz  əksini  tapm ayıb,  Əhali  "qırm ızılara",  "ağlara" 

və  ya  "yaşıllara"  sim patiya  edə  bilər,  ancaq  hakim iyyətin  strukturu  və  tərkibi  plutokratiya  ilə  təsdiqlənir və  təsdiq 

üçün  elektorata  təqdim   olunur.  M əsələn  seçkilər  zam anı  elektoratın  "qeyri-saksınla"  davranışı  zam anı  nəticələrə 

"radikal  dəyişikliklər"  aparılır:  ya  səslərin  sayı  zam anı,  ya  da  seçki  kom issiyalarının  protokollarının  sayı  zamanı. 

B u b ir faktdır ki, konstitusiya hüquqları rəsm i olm asa d a korrektə  olunur.

İkincisi,  partiya  sistem inin  ictim ai  tərəfdarlarının  özü  tam   axıra  qədər  form alaşm am ışdır,  sosial-siyasi 

m araqları  adekvat  şəkildə  ifadə  etm ir,  m üntəzəm   olaraq  dağılır,  elitokratiya  tərəfindən  sonsuz  sosial-m ühəndis 

"tullantısına"  m əruz  qalır.  B eləliklə  elitokratiya  siyasi  sistem i  aksioner və  m əsuliyyətsizlik  cəm iyyətinə  çevirir ki, 

bu da gah yaranır, gah da dağılır.

Ü çüncüsü,  m övcud  siyasi  sistem   bütün  sosial-siyasi  m araqları  özündə  əks  etdirən,  nüm ayiş  etdirən 

konfiqurasiyanı  eliktokratiyanın  nəhəng  kölgə  sistem ində 

sığortalam ayıb,  öz  nüm ayəndələri  tərəfindən 

sponsorlaşdırdığı  və  form alaşdırdığı  siyasi  arenanı  şəffaf olm ayan  siyasi  texnologiya  vasitəsi  ilə  şəxsi  və  siyasi 

bürokratiya sistem ini yaradır.

Y əqin ki,  digər filtirləşdirici  m exanizm ləri  də  göstərm ək  olar.  A ncaq  qeyd  olunanlar yetərlidir ki,  "vətəndaş 

cəm iyyətinin"  özünə  adekvat siyasi  sistem in yaradılm asının prespektivsizliyini başa düşək.

B u  gün  elitanın  öyrənilm əsində  şaquli  aspektdən  istifadə  olunur,  yəni  siyasi  elitanın  dövlət  və  siyasi 

idarəçilik  səviyyəsində  yerləşdirsək:  yüksək  (m ərkəz),  regional  (rayon,  bölgə,  ərazi).  yerli;  üfüqi  aspektdə  siyasi 

elitanın  digər  hakim iyyət  sistem ində  təm sil  olunan  nüfuzlu  elita  qrupları  "hakim   sinfə"  daxil  olan  (biznes-elita, 

hərbi-elita) ilə  qarşılıqlı əlaqəsidir (5,  s.67).

A zərbaycanda  inzibati-siyasi  elitanın  təhlilində  xüsusilə  şaquli  kəsikdə,  yüksək  elitanı  vurğulam aq  olduqca 

əhəm iyyətlidir.  M üasir  siyasi  elitanın  struktur  xarakteristikasını  verərkən  inzibati  idarəçilikdə  rəhbər  olan 

(respublikanın  prezidenti,  nazirlər)  və  onların  m üavinləri,  yerli  icra  orqanlarının  və  qanunverici  yığıncağın 

rəhbərlərini qeyd etm ək lazımdır.

B ütün  bunlar  ondan  xəbər  verir ki,  A zərbaycanda yerli  elita  ideoloji  quruluşuna görə  postsovet  adlansa  da, 

nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  sovet  reallığından  uzaqlaşsa  da  sosial  m ənşəyinə  peşəkar  fəaliyyətindəki  m etodları  və 

idarəçiliyi əvvəlki  sovet siyasi  elitasının cizgilərini  daşıyır.

A zərbaycanda  siyasi  elitanın  polietnik  regionlardakı  konfiqurasiyasının  öyrənilm əsi  daha  m araqlıdır. 

E tniklər yaşayan ərazilərin  inzibati-siyasi  elitası m ərkəzlə  yerli  elita və  əhali  arasında vasitəçi  rolunu  oynayır.  Ona 

görə  onların 

m entalitetində  b ir 

tərəfdən 

üm um xalq  yanaşm alarını 

özündə  əks 

etdirm əklə, 

m ərkəzin  qarşısında

m əsuliyyət  daşıyır.  D igər  tərəfdən  yerli  sosial  və  siyasi  m araqları,  həm çinin  özünəm əxsus  regional  m entaliteti 

nəzərdən  qaçırm aq olmaz.  M əhz bu keyfiyyətlər respublikanın  hakim   elitasına etnokratik görkəm  verm əklə,  elitanı




form alaşdıran vektorun faktorları kim i  çıxış edir.

M üasir  dövrdə  xalqların  idarəçiliyinin  yeni  səviyyəsinə  keçm əyin  ən  m ühüm   vasitəsi  regionallaşm adır. 

Lakin,  bunu A zərbaycana aid  etm əyim iz gülünc  görünərdi.  Çünki  artıq A zərbaycanda bu  am il  çox eybəcər  şəkildə 

form a alıb.  R egionlaşm a yox,  regionçuluq  ölkədə  suallar doğuran  problem ə  çevrilib.  N əinki  idarəetm ə  sistem ində, 

hətta  siyasi  elita üçün  m əlum   bölgə  m əlum   tayfa  ibarələri  şamil  olunur  ki,  insanlar  bunları  təkrarlam aqdan  təngə 

gəlm işlər.  A zərbaycanın  siyasi,  iqtisadi,  hakim iyyət,  m üxalifət,  biznes  və  s.  elitalarının  m əhz  prezident  və  onun 

yaxın  ətrafının  regionundan  form alaşm ası  A zərbaycan  vətəndaşlarında  ciddi  narahatçılıq  doğurur.  Lakin,  Rusiya 

üçün bunu dem ək absurddur.

Q eyd  edək ki,  90-cı illərdə  m ərkəzlə  regionlar  arasında idarəçiliyin  zəifləm əsi,  hakim iyyətin  yerli  orqanlara 

həvalə  edilm əsi,  qonşu  R usiyanın  yeni  etno-sosial  subyekt  kim i  form alaşdırılm asına  sübutdur.  Son  zam anlar  bu 

prosesin  qarşısı biraz  alınm ışdır,  onlar üzərində  nəzarət  federal  dairələrə  verilm işdir.  Lakin  m ünasibətlərin üm um i 

dəyişdirilm əsi hələ də baş verm əm işdir.

R espublikaların  siyasi  elitasının  etnizasiyası  -  çətin  və  çox  m ürəkkəb  fenom endir.  O dur  ki,  onların 

sıralarında  m exaniki  olaraq  h ər  etnosun  respublikalarda titullu  nüm ayəndələrinin  sayını  artırm aq  bir  qayda  olaraq 

dəbə  m inib.  H əm çinin  bu  tendensiya  daha  çox  izlənir.  Etnosların  titullu  nüm ayəndələrinin  sayının  artırılm ası 

bazasında  A zərbaycanın  birbaşa  siyasi  elitasının  xarakteristikasına  gələndə  qeyd  edək  ki,  hakim iyyətin  tərkibi 

respublikanın  m illi  tərkibinə  həm işə  uyğun  gəlir,  nəinki  regional  tərkibinə...  Dem əli  hazırda  respublikanın  hakim  

dairələrinin  tərkibində  kifayət  qədər  etniklər  təm sil  olunur.  Belə  kadr  seçiciliyi  m ü x təlif  m ünaqişələrin, 

narazılıqların  qarşısını  alır,  m illətlərarası  m ünasibətlərə  m üsbət  təsir  göstərərək,  haqsız  m iqrasiyaların,  köklü 

olm ayan  əhalinin  həm in  respublikalardan  getm əsi  problem ini  aradan  götürm ək  m əqsədi  daşıyır.  Y erli 

özünüidarəetm ə  orqanların da prosesə  stim ul versə  də köklü dəyişiklik yaratm ayıb.

Siyasi  elitanın  struktur və  funksiyalarının  anlaşılm asına  böyük  əhəm iyyət  kəsb  edən  am il  kim i  həm   də

siyasi-inzibati  və  sosial  idarəçiliyin  yeri  və  rolu,  həm çinin  onların  digər  elita  qrupları  ilə,  ən  əsası biznes-elita  ilə 

əlaqəsinə baxm aq lazım dır (6,  s.15).

Sahibkarların  siyasi  hakim iyyətlə  əlaqələrinin  üm um i  m ənzərəsi  çoxversiyalı  olm aqla  m ərkəzdə  və 

rayonlarda m ü x təlif form alarda səhmanlanır.

D aha geniş  yayılm ış  form alar birbaşa və  dolayı olan  əlaqələrdir.  A zərbaycan biznesi  keçm iş  tarixi  dövrlərdə 

olduğu  kim i  onun  inkişafına  "im kan  verən"  bürokratik  strukturlara  tabedir  və  səlahiyyət  cəhətdən  ondan  ehtiyat 

edərək  m əsafəli  m ünasibəti  ilə  fərqlənir.  O,  öz  kütləsində  hakim iyyətə  partnyor  kim i  yox,  xidm ət-obyekti  və  ya 

"arxa"  kim i  baxın.  B ir çox  iri  sahibkarlar hakim iyyətə  daxil  olur və  üm um i-yaradılm ış  siyasi  hərəkat  fonunda  onu 

başa  düşürlər.  Y əni,  onların  siyasi  proseslərə  təsiri  o  zam an m üm kün olur ki,  fikir və  m araqları siyasi-inzibati  elita 

ilə  üst-üstə  düşür.  Biznes  elitanın  siyasi  hakim iyyətdə  m üəyyən  m övqe  tutm ası  hələ  tam am lanm ayıb  ya da  onlar 

hakim   elita  tərəfindən  m anelərə  rast  gəlirlər,  çünki  m övcud  elita,  biznesm enləri  həm işə  ikinci  planda  qoym aq 

istəyir.


H azırda A zərbaycanın regionlarında biznesin və  elita əlaqələrinin b ir neçə  m odeli  m övcuddur.  B irinci  model 

"patronac"  yəni,  hakim   elitanın  biznes  üzərində  diktəsini  tə k lif  edir.  Ikinci  m odel  "əm əkdaşlıq"  hakim iyyət  və 

biznesin  təsirli  qarşılıqlı  əlaqəsi  başa  düşülür.  Ü çüncü  m odel  "ham ının  ham ıya  qarşı  m übarizəsi"  burada 

hakim iyyəti  iqtisadi  elita  form alaşdırır  (7,  s.37).  A zərbaycanın  rayonlarında  bütün  m odellər  m övcuddur,  ancaq 

ekspertlərin qənaətinə görə  "patronac"  daha geniş  yayılıb.

M üasir  A zərbaycanda  hakim   elita  ilə  biznes  elitanın  üm um i  m ənzərəsini  verərkən  qeyd  etm ək  vacibdir  ki, 

bütün  hallarda və  vəziyyətlərdə  onların  əlaqələrində  əsas  vektor  dilem m a  olaraq  qalır  "m illi  m araqlar"  və  "qlobal 

oriyentasiyalı"  m araqlar.  M üasir  dövrdə  qlobal  oriyentasiya  aparıcı  xarakter  daşıyır,  m illi  isə  bizim   fikrim izcə 

taktik  xarakter  kəsb  edir.  O  ki,  qaldı  «elita-cəm iyyət»  m ünasibətlərinə  burada  elitokratik  tendensiyalar  yuxarıda 

qeyd olunm uş  səviyyədə hakim  rol oynayır.  H ətta son zam anlar bu tendensiyaların güclənm əsi haqqında daha geniş 

danışm aq olar.  Bu,  elitanın  aristokratik və  dem okratik  ideyalarının sönm əsinə,  m üasir elitanın hakim iyyətə  gəlm əsi 

və varlanm ası xarakteri  daşıyır (8).

Belə  tendensiya  inzibati-siyasi  elita  ilə  ziyalıların  qarşılıqlı  m ünasibətlərinin  yenidən  qurulm ası  zam anı  da 

m üşahidə  olunur.  B urada xüsusi  ilə  dayanm aq  lazıım dır,  çünki  elitadaxli  əlaqələrin form alaşm asında ziyalı elitanın 

da  yerini  qeyd  etm ək  m ühüm   hadisə  kim i  əsas  rola  m alikdir.  Q eyd  edək  ki,  A zərbaycanın  bu  günkü  ziyalı  elitası 

A vropa elitasından fərqlənərək və  ideokratik form a daşısa da sovet ziyalı  elitasından fərqlənir.

Q eyd  etm ək  lazım dır ki,  yüzillər ərzində  bu və  y a  digər faktorların  təsiri nəticəsində ziyalıların  A zərbaycanda 

siyasi  proseslərdə  iştirakı  görünən  idi  və  m üəyyən  m ənada  afişa  olunurdu.  B unu  R usiya  və  digər  postsovet 

respublikalarına da aid etm əyim iz yerinə düşərdi.

B izim   fikrim izcə  rus  yazıçı  V.V.  K ocinov  bunu  çox  incə  şəkildə  ifadə  etm işdir:  "Xüsusi  səy  göstərm ədən 

təsdiq  etm ək  olar ki,  R usiya  ziyalıları  Qərblə  analoji  olaraq  dem okratik institutlarım və  idarələrin  rolunu  oynayaraq 

xalq və  dövlət arasında vasitəçi kim i  çıxış edir"  (9,  s.5).

B urada  biz  də  A zərbaycan  elitasında  A vropa  elitasından  fərqlənən  rasionallıq  və  peşəkarlıq  kim i 

keyfiyyətlərlə  rastlaşırıq.  A zərbaycanda  həqiqətən  ziyalılar  dini  lider  kim i  çıxış  edərək  sanki.  nüfuz  baxım ından 

dini  sıxışdırm ış və özü onun yerini tutm uşdur.

Q eyd edək ki,  X X   əsrdə  keçm iş  SSRİ  ərazisində  baş  verm iş  inqilabi hadisələr  solçu  ziyalıların  qələbələri  ilə




başa  çatm ış  və  ona  öz  ideoloji  layihələrini  həyata  keçirm əyə  im kan  verm işdir.  Bu  dövrdən  sonra  ziyalıların 

idarəçilikdə  elm i-texniki  in k işaf  göstəriciləri  hesabına  ideoloji  çərçivədən  kənar  «yeni  ziyalılar»  form alaşdı. 

K öhnələrlə  yenilərin  qarşıdurm ası  prosesi  ölkəyə  xeyli  yeniliklər  gətirdi.  V axtilə  Sovet  ədəbiyyatçıların  obrazlı 

olaraq  bunu  m ədəni  inqilab  adlandırır  yəni  bunun  yeni  elm i  və  m ədəni  elitanın  form alaşm ası  prosesi  olduğunu 

qeyd edirdilər.

Sovet  cəm iyyətində  belə  sosial  və  iqtisadi  proseslərin  inkişafı  elə  bir  m ərhələyə  gəlm işdi  ki.  A vropa  bunu 

"kütləvilik  cəm iyyəti"  və  y a   "kütləvi tələbat  cəmiyyəti"  adlandırdı.  Belə  etap  yetərli  dərəcədə  m alların  ideya  və

inform asiyada  hərəkətinin  m üstəqilliyini  tələb  edir.  B u  proseslər  sovet  dövründə  bütün  sferalarda:  iqtisadiyyatda, 

m ədəniyyətdə,  elm də  və  istehsalatda  özünü  göstərirdi.  70-ci  illərdən  başlayaraq,  m ədəniyyət  və  yaradıcılıq 

sahəsindəki  bütün  proseslər  yazıçıların  ətrafında  baş  verirdi,  "qalın"  ju rn allar  əsasında,  özünəm əxsus 

"ədəbiyyat-jurnal partiyaları form alaşırdı.

Q ruplaşm alarla  yanaşı  praktik  olaraq,  eyni  vaxtda  daha  böyük  cərəyan  "nizam lararası"  hərəkat  -  liberal  - 

qərbçilər,  m ühafizəkar-rusofillər,  yeni  leninçilər,  yeni  stalinçilər  və  s.  form alaşırdı.  Proseslər  ona  gətirdi  ki, 

"mədəni  plüralizm "  adlanan  və  sovetin  ideokrat  sistem inin  dağılm asını  sürətləndirən  am il  m eydana  gəldi.  A ncaq 

yenidənqurm a  zam anı  ziyalı  elita  əvvəlki  ideya  liderliyini  qoruya  bilm ədi.  Z iyalı  elitanın  hakim iyyətinin  bir 

hissəsinin  yeni  bürokratiyanın  və  burjuaziyanın  əlinə  keçm əsi  dem okratikləşm ə  şəraitində  hakim iyyətin 

nom enklatura  kapitalizm inin  əlinə  keçm əsinə  səbəb  oldu.  Y eni  "m ədəni  inqilab"  bağlandı.  Z iyalı  elitanın  m üasir 

A zərbaycan  cəm iyyətində  yerini  araşdırsaq  onun  m illidərkdən  çox  kənarda  qaldığını  görərik.  O,  dövlət  dəstəyini 

itirdi,  bədii  jurnalların,  çıxan  kitabların  tirajları,  kinoprokatların,  filarm oniyanın  fəaliyyətinin,  görünən  dərəcədə 

teatrların və nüm ayişlərin ziyarəti dəfələrlə  azaldı.

Postsovet  quruluşuna  keçid  dövründə  ziyalı  elitanın  b ir  hissəsi  yenidən  yarandı  və  liderlik  rolunu  üzərinə 

götürdü.  Y aradıcı ittifaqlar və  digər təşkilatlar 7-10 illik liderlik rolunu itirdi.

M illətin  "xaç  atası"  yerini  hazırkı  inform asiya  elitası  və  onun  nüm ayəndələri  tutdu.  A ydındır  ki,  ziyalı 

elitasında olduğu kim i m ənəvi-m ədəni kom pleksdə  də  dərin yenidənqurm a prosesi  gedir.  Onun tendensiyalarını  bir 

çox m əqam larda intellektual elitanın  siyasi elita ilə  qarşılıqlı əlaqəsi təyin edir.

Belə  ki,  postsovet  siyasi  sistem indəki  şəraitdə  ziyalı elita  ilə  siyasi  elitanın  qarşılıqlı  əlaqəsi  çətinləşdir.  Bu 

yalnız  sosial-siyasi  sistem in  dəyişm əsi  ilə  bağlı deyil.  Ə lbəttə  sovet  ideokrat  sistem i  çox  dəqiq  şəkildə  ziyalı  elita 

ilə  siyasi  elitanın  arasındakı əlaqələri  çox  dəqiq şəkildə  tənzim ləyirdi  çox  dəqiq  şəkildə tənzim ləyirdi  və  ziyalı

elitaya bu  ierarxiyada nüfuzlu y er verirdi.  Eyni  zam anda siyasi  elita da hakim iyyəti  öz  əlində  cəm ləşdirərək vahid 

m ərkəz  yaradırdı.  M ərkəzləşdirm ənin  m odelinin  dağılm ası  ilə  postsovet  siyasi  arenasında  b ir  neçə  təsirli 

fraksiyalar  yarandı.  D igər  tərəfdən  ziyalı  elitanın  özü  də  “dağılaraq  m ü x təlif m ənəvi-ideoloji  fikirlərdə  birləşən 

qruplara qarışdı.

B ütün  bu  sadalanan  oriyentasiyalar  m ü x təlif yeni  siyasi  fraksiyalarda  təyin  olunur  və  hakim iyyətdə  şaquli 

asılılıq  prinsipinə  görə (mərkəz,  region)  və  m övqeyində  asılı  hakim iyyətə  təsiri  (hakim   elita  və  m ü x alif  elita).

B ütün bunlar siyasi və  ziyalı elitanın  qarşılıqlı təsirindən təsirlənərək qarışıq  şəkil yaradır.

V erilənlərin analizi  dem əyə  im kan verir ki,  A zərbaycanda keçid  prosesində  iki  fundam ental hadisə  oldu:  bir 

tərəfdən  hakim   elita  əvvəlki  ziyalı  elitanın  tərkibindən  çox  dar  ziyalı  qrupunu  götürdü  və  elm i  m ədəni  dairələrə, 

ziyalıların böyük hissəsinə  əvvəlki  dəstəyini kəsdi.  B u gün onlar rayonlarda idarə  rəhbərlərinin köm əyi  ilə  fəaliyyət 

göstərir.  İdeoloji  təsir vasitələri  daha m öhkəm  və  fəal  taktika üzərində  qurulm uşdur  (əhalinin  irrasional-em osional 

sferasında)  ideoloji  təsir  vasitələrində  m əlum at  -  təbliğat  faktorunun  hissəsi  artırılm ışdır.  İnform asiya  elitasının 

m aliyyələşm əsi  səviyyəsi  artm ışdır.  İkinci  fundam ental  dəyişiklik  yeni  ziyalı  elitanın  dünyagörüşünün 

dəyişm əsidir.  Əvvəlki  dərketm ənin  sovet  (sosialist),  qərb  (burjuaziya)  dəyərlərinin  yerini  m ühafizəkar -   liberallar 

tutm uşdur.  O ki,  qaldı ziyalı  elita və  m üasir A zərbaycan  elitasının  qarşılıqlı in k işaf m odelini  üç verə  ayırm aq  olar: 

patronajlıq,  m ünaqişə  və  əm əkdaşlıq.  Ə m əkdaşlıq  m odelinin  altında  "xidmət"  m odelini  ayırm aq  olar,  çünki  ziyalı 

elitanın  bir  hissəsi  uzaqdan  idarə  olunur,  hakim iyyət  tərəfindən  verilən  sifarişlə  işləyir.  Belə  desək,  kim   çox  pul 

versə  ona xidm ət göstərir.  B ununla yanaşı ziyalı elitanın b ir hissəsi m üstəqil  olduğunu nüm ayiş  etdirir.  O, m üstəqil 

subyekt kim i  çıxış edərək qohum  bürokratiya və  siyasi qruplarla alyansa girm əyə nam izəd olduğunu sübut edir.

H əm çinin  qeyd  etm ək  lazım dır ki,  ziyalı elitanın  sosial  bazasının fəaliyyət  səviyyəsindən  asılı olaraq  dəyişir 

(m ərkəz  və  yerli).  M ərkəz  səviyyədə  elita  güclüdür,  siyasiləşib,  qərb  m ədəniyyət  norm a  və  dəyərlərinin

form alaşm asında baza rolunu  oynayır.  V ə  onun yeni  generasiyası keçm iş  qərb  subm ədəniyyətində  yaşayır.  M ərkəz 

elitanın  m üxalifətində  m ərkəz  və  yerli  ziyalı  elita nüm ayəndələri  dayanır ki,  onların  oriyentasiyası m illi  dəyərlərə 

söykənir.  O nun  in k işaf  tendensiyaları  m illi  m ənsubiyyət,  əvvəlki  dövrlərdəki  m ədəni  dəyərlərin  yenidən 

hazırlanm ası ənənələrinin inkişafında dayanır.

A zərbaycanda  siyasi  elitanın  inkişafı  problem inin  m üzakirəsinin  sonunda  b ir  neçə  m əsələləri  qeyd  etm ək 

lazımdır.  M üasir  cəm iyyətin  perspektivi  nöqteyi-nəzərindən  özündə  m ü x təlif  subelitanı  birləşdirən  dem okratik 

elitam   aristokratik,  qapalı  kastaya  çevirm əm əkdir.  O,  açıq,  çevik,  daim a  yenilənən  olm alıdır.  Əks  halda  onu 

parçalanm a,  yenilm ə  gözləyir.  Bu  da  bürokratiyanın,  elita  üçün  m əhv  edici  olan  korrupsiyaların  və  digər 

elem entlərin yaranm ası dem əkdir ki, dövlətdə təşkilatlanm anın,  inteqrasiyanın qıtlığından  asılıdır.

Y eni  elita  cəm iyyətdə  stabilliyin,  inkişafın  getm əsində  m araqlı  olm alıdır.  A zərbaycan  m ədəniyyətinin 

dəyərlərinə  sadiq  qalm alı və  onu  qorum alıdır.  Y alnız belə  elita  siyasi  qüvvələrin  qarşılıqlı  anlaşılm asına,  vətəndaş




sülhünə, yerli idarəçiliyin inkişafına,  daim i yeni praqm atik nailiyyətlər əldə  etm əyə nail ola bilər.

Y eni  elita  m eritokratik,  m əsuliyyət  elitası  olm alıdır.  İm tiyazlılar  elitası  yox.  Ehtiyatsızlıq  yeni hakim  elitada 

b ir  çox  təhlükəni  birləşdirə  bilər.  Cəm iyyətə  özünü  despotist  elita  olm aqdan  sığortalam aq  üçün  bir  neçə  şərtlərə 

riayət etm ək  lazım dır:

-tam   azadlıq - söz  azadlığı, kütləvi  inform asiya vasitələrində,  eləcə  də  istənilən  sosial  qruplarda inhisara yol 

verm əm ək, hakim iyyətin h ə r hansı səhvini tənqid etm ək;

-güclü  m üxalifətin  -  kontrelitanın,  siyasi  plüralizm in,  elektoratın  nəzarəti  altında  potensial  elita  azad 

rəqabətini  təm in  etm ək;  hakim iyyətin  bölünm əsi,  tarazlığı  təm in  edən  kom prom is,  m ü x tə lif  sosial  qüvvələr 

idarəolunm az, cəm iyyət üçün təhlükəli olan siyasi hakim iyyətə yönəlm iş  birliklər arasında balans yaratm aq;

-elitanın  bütün  sahələrində  m aksim al  açıqlıq,  m üntəzəm   olaraq  onun  sıralarını  peşəkar  hazırlıqlı  insanlarla 

doldurm aq;

-daim a  hakim   dairələrin  fəaliyyətinin  cəm iyyət,  kütləvi  inform asiya  vasitələri,  partiyalar  və  təşkilatlar 

tərəfindən nəzarətinə  şərait yaratm aq;

-qanuna  riayət  olunm asına güclü  nəzarət  etm ək,  inkişafı  təm in edən  dem okratik  norm a  və  prosedurların,

dövlət və vətəndaş  cəm iyyətini norm allaşdıran  qaydaları tənzim ləm ək;  (10,  s.35)

M əhz  bu  yollarla  qurulan  daha  effektiv  elita  indiki  və  gələcək  A zərbaycan  inkişafını  yaradar,  həm   öz 

hakim iyyətini və  m araqlarını m üdafiə  edər, həm   də  öz ölkəsinin  stabil,  dinam ik  inkişafını və  xalqının  rifahını,  eyni 

zam anda dövlətin çiçəklənm əsini təm in edə bilər.

İstifa d ə   olunm uş  ə d ə b iy y a t

1. M ehdiyev  R.Ə.  Zam an haqqında düşünərkən və  elitanı transform asiya edərkən:  varislik və  innovasiyalılıq. 

«X alq qəzeti»,  30  dekabr 2008-ci il.

2. M əm m ədzadə  İ.R.  Q loballaşm a və m üasirləşm ə  şəraitində  fəlsəfənin aktuallığı haqqında.  Bakı,  «Təknur», 

2009,  220  s.

3.  Ə fəndiyev M .Ə.  Politologiya.  Bakı,  «Elm»,  2011,492  s.

4 . 

С таростин А.  С оврем енны е  российские  элиты:  н а пути к новой конфигурации II  В л асть, № 7, 2003, 



О А О   «Интус».

5.О хотский Е.В .  П оли ти ческая эли та и политика.  М .,  1978.

6.  Н а р т а  М.  Теория элит и политика.  М .,  1959.

7.  М иллс Р .И .  В ластвую щ ая элита.  М.,  1959.

8.  С оловьев А .И .  Политология:  политическая теория, политические технологии.  М., 2000.

9.  П онеделков А .В .  П олитическая элита:  генезис и проблемы   ее  становления в  России.

Ростов-на-Д ону,  1995.

10. Гам ан-Голутвина О.В.  П олитические элиты  России.  М.,  1998.

С У Щ Е С Т В У Ю Щ А Я  К О Н Ф И Г У Р А Ц И Я  А З Е Р Б А Й Д Ж А Н С К О Й  Э Л И Т Ы

Ш а х и н  Б А Г И Р О В

Р езю м е

Статья  посвящ ена  исследованию   одной  из  важ ны х  проблем  политической  науки.  В  статье  автор 

анализирует  процесс  формирования  элиты   в  А зербайдж ане  и  в  постсоветских  республиках.  Н аряду  с  этим, 

он вы двигает свои идеи, осм ы сляет тенденции развития элит.

Рассматривая  конф игурацию   элиты   в  А зербайдж ане  в  области  эконом ики,  бизнеса,  во  власти,  автор 

вы двигает свои предлож ения,  связанные с её  структурны м и возможностями.

К л ю ч е в ы е  сл о в а:  политическая элита, гум анитарная об ласть, электорат, интеллигентная элита, 

вы бор, граж данское  общ ество.

T H E  C U R R E N T   C O N F IG U R A T IO N  O F  A Z E R B A IJA N I E L IT E

S h a h in   B A G H IR O V

S u m m a ry

The  article  is dedicated to the  investigation o f  one  o f  the  im portant problem s  o f  political  science  -the  current 

configuration o f  A zerbaijani elite.  In the  article the  author analyses the process o f  elite  form ation in A zerbaijan and 

in post-Soviet republics, at the  same tim e he puts forw ard his ideas and claim s connected w ith this problem .

C onsidering  configuration  o f  elite  in  A zerbaijan  in  the  sphere  o f  econom ics,  business,  pow er  the  author 

brings forw ard proposals, related to  its  structure  opportunities.



K ey w o rd s:  political  elite,  hum anitarian  sphere,  electorate,  citizen  society,  intellectual  elite,  choice,  civic 

society.

Yüklə 94,13 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə