MUSA QULİYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
NAXÇIVANIN XAN SARAYI XVIII ƏSRİN TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ
ABİDƏSİDİR
Azərbaycanın tarixi şəhərlərindən biri olan Naxçıvan öz tarixi abidələri ilə məşhurdur.
Həmin abidələrdən biri də Naxçıvan şəhərinin Xan dikində yerləşən Xan sarayıdır. Naxçıvan xanı
I Kalbalı xan Kəngərliyə və onun varislərinə məxsus olan bu saray Azərbaycanın orta əsrlər türk-
islam memarlığının nadir incilərindən biridir. Xüsusi qaydada inşa edilən və xalq tətbiqi sənətinin
bir çox növlərinin birləşdiyi Xan sarayı orijinal memarlıq üslubu ilə seçilir. Araşdırmaların nəticəsi
olaraq demək olar ki, saray 1780-ci ildə inşa edilmişdir. Qeyd edək ki, Naxçıvan xanlığının əsasını
qoyan Heydərqulu xan və onun varisləri yaşayan saray kompleksi Xan dikinin şimal-şərqindəki
ərazidə yerləşirdi.
Sonuncu Naxçıvan xanı Kərim xan Abbasqulu xan oğlu Kəngərlinin mülkü isə I Kalbalı
xanın sarayının yanında idi. 1830-cu illərə aid litoqrafik şəkillərdə həmin mülkün də təsviri vardır
(3, s. 71).
Naxçıvan şəhəri Şərq və Yaxın Şərq ölkələrinə gedən yolların üzərində yerləşdiyindən
səyyahların və diplomatik heyətlərin diqqətini cəlb etmiş, onlar yazdıqları əsərlərdə bu saray
haqqında məlumat vermişlər.
I Kalbalı xanın tikdirdiyi Xan sarayı haqqında məlumatlar XIX yüz-illikdə Naxçıvanda
olmuş hərbi şərqşünasların, diplomatların yazdıqları kitablarda, gündəliklərdə, memuarlarda öz
əksini tapmışdır.
İsveçrəli səyyah Dyubua de Monpere öz dövrünün məşhur geoloqu, təbiətşünası və
arxeoloqu olmuşdur. O, 1834-cü ildə Naxçıvanda olmuş və tədqiqatlar aparmışdır. 1839- 1844-cü
ildən başlayaraq isə Parisdə “Qafqaz ətrafında səyahət” adlı 6 cildlik əsərini yazaraq nəşr
etdirmişdir.
Azərbaycan memarlığının şah əsərləri olan Naxçıvan abidələrinə yüksək qiymət verən
Dyubua de Monpere yazırdı: “Bu qədim abidələr arasında Naxçıvanın indiki hakimi Ehsan xan
özünün İran dəbinə uyğun bir neçə həyət və xeyli bəzədilmiş zəngin otaqlardan ibarət sarayını
tikdirmişdir” (5, s. 95).
Naxçıvana gələn de Monpere də yanlış olaraq sarayın I Ehsan xan tərəfindən inşa
etdirildiyini yazmışdır. Elə bu səbəbdən biz bir qədər geriyə qayıdaraq XIX əsrin əvvəllərində
yazılmış bir tarixi sənəddə əks olunanları nəzərdən keçirək. Rus ordusunun mayoru Matuşeviç
Artikdən Təbrizədək olan yolların təsvirini verərkən yazır ki, Xan sarayı Naxçıvan qalasının iç
qalasında yerləşir. İç qalanın ətrafında qüllələrin də olduğunu qeyd edən hərbçi Xan sarayını
dövrələyən hasarın o qədər də möhkəm olmadığını diqqətə çatdırır. Mayor Matuşeviç qalanın dik
sıldırımın üzərində tikildiyini müdafiə baxımından əlverişli olduğunu da yazır. Onun hərbi
mühəndisə məxsus qeydləri 10 sentyabr 1806-cı ilə aiddir (4, s. 371-372). Ehtimal edirik ki, o,
həmin illərdə Naxçıvan qalasının və onun iç qalasında tikilən Xan sarayının planını da tərtib
etmişdir.
Həmin vaxt I Kalbalı xan sağ idi, Naxçıvana hakimlik edirdi. Oğlanları da onun sarayında
yaşayırdılar. Bu qalanın təsviri Kəngərli xanlarının nəslinin gerbində əks olunmuşdur. Bir çox
xroniki təsvirlərdə qeyd edilib ki, I Kalbalı xanın süvari qoşunları qalanın yerləşdiyi uçurumun
aşağısındakı düzənlikdə düşmən qoşunları ilə vuruşub onları məğlub etdilər (3, s. 20). Naxçıvanın
Xan sarayındakı böyük salonda Rusiya elçiliyini təntənəli rəsmi şəkildə qəbul edən I Kalbalı xan
haqqında həmin missiyada olan rus hərbçiləri də yazmışlar. Bunlardan N.N.Muravyovu,
A.F.Neqrini və digərlərini qeyd etmək olar. Söhbət 1817-ci ilin mayında İrana gedən Rusiya
diplomatik heyətinin üzvlərindən gedir. Bu elçilik missiyasına general A.P.Yermolov başçılıq
edirdi.
Çox təəssüflər ki, I Kalbalı xanın dövrünü yaxşı öyrənməyən yazıçılar bədii əsərlərində
rəsmi görüşlərin guya çadırda (alaçıqda) aparıldığını yazırlar. Qətiyyən doğru deyil. I Kalbalı xan
intizamlı sərkərdə və dövlət xadimi idi. Əla döyüş qabiliyyəti və naxçıvanlılara məxsus yüksək
zövqü vardı. Başqa dövlətlərin rəsmi nümayəndələrini necə qarşılayıbsa, sənədlərdə yazılıb və
şükürlər olsun ki, hələ yazılanlar qalır (1, s. 108-112).
Məqamındaca qeyd edək ki, əslən yunan olan Aleksandr Neqri (1784-1854) maraqlı
məlumatlarla zəngin olan gündəlik yazmışdır. O, 1818-ci ildən 1837-ci ilədək bütün hərbi
əməliyyatlarda (Naxçıvan-İrəvan və Türkiyədə) iştirak etmiş və bu iştirakın gündəliyini tutmuşdur.
XIX əsrdə rus etnoqrafı, şərqşünası N.V.Xanıkov, Qrant qardaşları, rus diplomatı
A.Qriboyedov və qəza dövründə Naxçıvanda müəllim işləyən K.A.Nikitin, hərbçi şərqşünas
İ.Şopen və digərləri də bu sarayda qonaq olmuşlar. Hətta qraf İ.F.Paske-viç bir müddət burada
yaşamışdır. Təəssüflər olsun ki, XX yüzilliyin ortalarında bu nadir memarlıq abidəsi, taleyüklü
tarixi hadisələrin şahidi olan Xan sarayı haqqında elmi tədqiqatlar aparılmamış, hətta saray
müəyyən qədər dağıntılara məruz qalmışdır. Ona görə də sonralar tariximizin xanlıqlar dövründə
olan səhifələrini araşdırmaqda müəyyən çətinliklər yaranır.
XX əsrin əvvəllərində Naxçıvana gələn italyan tarixçisi, diplomatı və səyyahı Villari Luici
1905-ci ilin yayının son aylarında və payızın əvvəllərində Naxçıvanda olarkən erməni-müsəlman
toqquşmalarının nəticəsində şəhərin dağıntılarını da görmüş və bu vəziyyət 29 yaşlı gəncdə kədərli
təəssürat yaratmışdı. Sonralar o, “Rusiya böyük çevrilişdən sonra. Qafqazda od və qılınc” adlı
kitabda yol qeydlərini nəşr etdirmişdir. Tarixçi səyyah bu əsərdə Naxçıvandakı Xan sarayı haqqında
da yazmışdır: “Mən əvvəlcə Rəhim xanla görüşdüm...
Onun evi, sözsüz ki, Naxçıvanda ən gözəldir. Əgər bu saray ən sivilizasiyalı şəhərdə
olsaydı, yenə də belə möhtəşəm olacaqdı. Saray şəhərin kənarındakı qayanın yanında yerləşir.
Buradan geniş Araz vadisinə eniş yol başlanır. Həyətdəki bağ çox sıx deyil. Yəqin ki, iqlim imkan
vermir ki, hər növ gül kolları əkilsin. Ancaq evin içərisi tamamilə bərbəzək içindədir. Qonaq otağı
(söhbət böyük salondan gedir – müəllif) bahalı Avropa mebelləri ilə doludur, bəzilərini çıxmaqla,
mebellərə söz ola bilməz. Bütün divarlara İran, Türkiyə və Qafqaz xalçaları asılıb. Tavan isə kiçik
güzgülərlə bəzədilib. Belə analoji mozaikaları mən İrəvan sərdarının sarayında görmüşəm. Bəzək
üçün materiallar hamısı uzaqdan dəmir yolu ilə gətirilib. Hamısı da qiymətinin nə qədər olmasına
baxmayaraq, alınıb. Bunlar hamısı ona görədir ki, gələn insanlarda Naxçıvanskilər ailəsinin necə
varlı və ləyaqətli olduğu təəssüratını yarada bilsinlər” (3, s. 213-215).
Daha sonra diplomat-səyyah Cəfərqulu xanla öz evində görüşür. Onun da malikanəsini və
xanın özünü məhəbbətlə təsvir edir.
Azərbaycanda sovet hökuməti qurulandan sonra – 1926-cı ildə Naxçıvana elmi axtarışlara
gələn arxeoloq V.M.Sısoyev “Araz üstdə Naxçıvan” əsərində yazır: “Hazırda (1926-cı il, yay)
Atabəy qülləsindən cənub-qərbdə geniş bağ və tikililərdən sonra böyük ikimərtəbəli ev – keçmiş
Naxçıvan xanlarının sarayı yerləşir. Yəqin ki, bu, həmin saraydır ki, haqqında Dyubua de Monpere
söhbət açıb. Güman ki, bu sarayı Naxçıvan xanı Ehsan xan tikdirib (ola bilər ki, yenidən bərpa
etdirib?) Yuxarı mərtəbədə bir neçə kiçik otaqlar var, ancaq binada çox böyük salon var. Divarların
bir hissəsi güzgülərlə bəzədilib. Bundan əlavə, həm içəri, həm də eşik divarlarda pəncərələrdəki
şüşələr rənglidir. İndi bu binada məktəb yerləşir” (5).
Alimin yazdıqlarından məlum olur ki, hələ 1926-cı ilədək Xan sarayı müəyyən qədər
əvvəlki vəziyyətini saxlayıbmış. Sarayın kim tərəfindən tikdirildiyini bilməyən V.M.Sısoyev
ehtimalla yazıb ki, Ehsan xan tikdirib. Əlavə edib ki, bəlkə, o, yenidən bərpa işləri aparıb? Müəllif
ikinci fikrində dəqiqdir: 1830-cu ildən sonra I Ehsan xan atasının tikdirdiyi sarayı təmir etdirib,
əlavə tikililər tikdirib. 1930-1940-cı illərdə sökülən həmin hissədə onun böyük qardaşı Nəzərəli xan
yaşayırdı. I Ehsan xanın böyük oğlu Naxçıvanın mərkəzində – Bazarçayın sahilindəki mülkdə
yaşayırdı. Məşhur süvari generalı olandan sonra İsmayıl xan inşa etdirdiyi hamamın yaxınlığındakı
mülkün yerində bir saray tikdirib. O sarayın orijinal fotoşəkli bizdədir. I Ehsan xanın vəfatından
sonra Naxçıvana qayıdan II Kalbalı xan həmin sarayda yaşayırdı. Onun oğlu Cəfərqulu xan özünə
füsunkar bir malikanə tikdirmişdi. İndi o binanın bir hissəsində C.Naxçıvanski adına muzey
yerləşir. Sovet hakimiyyəti illərində oranı ambulatoriyaya, sonralar isə şəhər poliklinikasına
çevirmişdilər. Xatirimdədir, biz orta məktəbdə oxuyanda hərbi çağırış zamanı bizi oraya tibbi
yoxlamaya aparmışdılar. Binaya çox möhkəm inşa edilmiş tağlı yeraltı keçiddən daxil olduq.
İkitaylı darvaza qapısı var idi. İndi həmin yeraltı keçiddə mağaza yerləşir.
II Kalbalı xanın digər oğlu Rəhim xan isə Xan sarayında yaşayırdı. Bu məlumatları bizə
Rəhim xanın oğlu İskəndər xanın dostu, sonralar qürbətdə – Moskva ətrafında, bir növ, gizli
yaşayan alim Teymur Bənəniyarski yazıb göndərmişdi (o, 1992-ci ildə vəfat edib). Onun yazdığına
görə, 1920-ci ildə rus kazakları bu sarayı kazarmaya çevirmiş və məşhur güzgülü salonu
dağıtmışlar. Teymur Bənəniyarski bütün bu hadisələrin canlı şahidi olmuşdur (6).
Qeyd edək ki, Naxçıvan Xan sarayı Azərbaycanın memarlıq nümunələrindən ən orijinalıdır.
Uçurumun kənarında, qalanın içərisində inşa edilən saraydan Araz çayının sağ və sol vadiləri
aydınca görünür. Xan sarayı I Kalbalı xanın tərəfindən inşa etdirilmiş, sonralar oğlu I Ehsan xan
tərəfindən əlavələr olunmaqla təmir olunmuş, dövrünün diqqətçəkən saray binası kimi
təkmilləşdirilmişdir. Vaxtı ilə tədqiqatlar aparılmadığından sarayı inşa edən memarın adı məlum
deyil. Aparılan araşdırmaların nəticələrinə görə deyə bilərik ki, Xan sarayının ətrafında digər
saraylar da tikilmişdir. Bu tikililər hamısı Saray kompleksini əmələ gətirmişdir.
Naxçıvan Xan sarayının daxili və bədii tərtibatı, xarici quruluşu və məşhur güzgülü salon,
həmçinin üçüncü mərtəbədə yerləşən iki yay köşkü vardır (bu köşklər fasad tərəfdəki girişdəki
köşklərə paralel olaraq tikilib). Naxçıvanlı ağsaqqallardan vaxtı ilə eşitdiklərimizdən məlum olur ki,
sarayın şimal-qərbində saraya bitişik saray binaları olmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində
baxımsızlıq üzündən uçub dağılmışdır.
Böyük salonun tavanının başdan-başa bəzəyə qərq olması səyyahları və rəssamları valeh
etmişdir. Saray düzbucaqlı formasında tikilmişdir.
Maraq üçün deyək ki, Naxçıvan Xan sarayı Təbriz və İrəvan memarlıq məktəbinin
nümunələri olan xan saraylarına kompozisiya baxımından oxşasa da, tamamilə eyniyyət təşkil
etmir. Araşdırmalar göstərir ki, İrəvan Xan sarayında olan ornamental pannolar, portret təsvirləri və
sair Naxçıvan Xan sarayında olmamışdır. Bəlkə də, bu, Naxçıvan xanlarının süvari döyüşçüləri
olması ilə bağlıdır?! Çünki onlar bərbəzəyi çox sevməyib.
Xan sarayında divar rəsmlərinin – portretlərin və dekorativ pannoların olması haqqında
məlumatlara rast gəlinmir.
Naxçıvan xanlığında zəngin ədəbi mühit olmuşdur. Həmin yazılı nümunələrin çoxu
bolşeviklər tərəfindən məhv edilsə də, bəziləri qonşu dövlətlərin arxivlərində və kitabxanalarında
saxlanılır. Xan dikində olan “Cümə” məscidində saxlanılan əlyazmalar yandırılmış, bir qismi isə
İrəvandakı erməni əlyazmalar institutuna – Matenadrana və Sankt-Peterburqdakı Rusiya Dövlət
Ermitajına, Saltıkov-Şedrin kitabxanasına aparılmışdır.
Bilirik ki, Azərbaycan xanlıqlarında ən zəngin tarixi arxiv Naxçıvan xanlığında olmuşdur.
Bu zəngin Kəngərli arxivi Naxçıvan Xan sarayında saxlanılırmış. Tapılan sənədlərdən məlum olur
ki, burada toplanan sənədlər 1500-1828-ci illəri əhatə edir. Xan sarayının qonşuluğunda yaşayan
milyonçu Heydər Nəsirbəyovun qızı Fatma xanım bu saray haqqında maraqlı məlumatlar
söyləyirdi. Onun dediyinə görə, xanlığa aid sənədlər böyük salonun yaxınlığındakı otaqda
saxlanılırdı. Yəqin ki, bura həm də xanlıq münşisinin (katibinin) işlədiyi yer imiş. 1920-ci ildən
sonra Kəngərli arxivi Şahbaz ağa tərəfindən qorunmuşdur. Onun mülkündəki (indiki 2 nömrəli
məktəbin arxasındakı) zirzəmidə saxlanılan arxivi rus tədqiqatçısı və kəşfiyyatçısı K.N.Smirnov
Tiflisə aparmışdır. Onun yazdığı məlumatdan aydın olur ki, arxiv Şahbaz ağanın atası İsmayıl ağaya
məxsus bu mülkdəki zirzəmidə imiş. Naxçıvan xanlarının zəngin Kəngərli arxivinin də taleyi onun
bayraqlarının taleyi kimidir. Azərbaycanlı tədqiqatçılardan gizlədilən Kəngərli arxivinin və xanlıq
bayraqlarının axtarışındayıq.
Xan sarayının birinci mərtəbəsində xidmətçilərin yaşadığı otaqlar və divanxana yerləşirmiş.
İkinci mərtəbənin birinci girişdən sağda və solda yerləşən otaqlar xan ailəsi üçün, ikinci girişdən
sağdakı güzgülü salon isə rəsmi qəbullar üçün istifadə olunurdu. Daxili pilləkənlərlə çıxılan üçüncü
mərtəbədəki köşklü otaqlar “qonaq otağı” adlanırdı.
Aparılan araşdırmalar göstərir ki, Naxçıvan xanları Naxçıvan şəhərindəki İmamzadə
kompleksində dəfn olunmuşlar.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin sədaqətli və uzaqgörən
davamçılarından, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev və yeni Naxçıvanın
qüdrətli qurucusu, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun
tariximizə göstərdikləri böyük qayğı biz tədqiqatçıları həmişə yeni elmi axtarışlara ruhlandırır. Bu
böyük qayğının ən bariz nümunələrindən biri Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri
cənab Vasif Talıbovun “Xan Sarayı” Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyinin yaradılması haqqında”
2010-cu il 23 oktyabr tarixli Sərəncamıdır (2).
Keçmiş Naxçıvan xanlarının sarayında fəaliyyətə başlayan muzeyin birinci mərtəbəsində iş
otaqları, elmi fond və digər yardımçı sahələr, ikinci və üçüncü mərtəbələrində isə 10 salondan ibarət
ekspozisiya – sərgi zalları vardır. Muzeydə qeydə alınan 300-ə yaxın eksponatın 210 ədədi
ekspozisiyada nümayiş etdirilir.
Cəsur döyüşçülər olan xan Naxçıvanskilər indi əzəmətli Xan sarayını ziyarətə gələn
tamaşaçılara layiqincə təbliğ olunur. Adlarını öz qəhrəmanlıqları ilə tariximizə yazan xan
Naxçıvanskilər bu etimada tam layiqdirlər.
ƏDƏBİYYAT
1.
Муравьев Н.Н. Записки// Русский Архив. Москва: 1989, Кн. 3.В. 11, с. 475-483.
2.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 23 oktyabr 2010-cu il
tarixli sərəncamı. “Xan Sarayı” Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyinin yaradılması haqqında.
“Şərq qapısı” qəzeti, 26 oktyabr, 2010, N 200.
3.
Нагдалиев Ф. Ханы Нахчыванские в Российской Империи. Новый Аргумент, 2006,
432 с.
4.
Приосоединение восточной Армении к Росии. Сбор документов, том 1 (1801-1813).
Ереван: 1972, 715 с.
5.
Сысоев В.М. Нахчывань на Араксе и древности Нах. АССР. Баку: 1926, 316 с.
6.
Teymurlu H.H. (Bənənyarski). Naxçıvan xanları haqqında xatirələr. Moskva: 1990,
(əlyazma), 8 s, (Mənim şəxsi arxivimdədir).
Dostları ilə paylaş: |