Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 41 əsasları və minimal vahidləri, nə reallaşma mexanizmi, nə də ki, hansı səviyyəli dil vahidlərinə tətbiq olunması qanunauyğunluqları ilə bağlı heç bir elmi ədəbiyyatda şərh və ya izahata rast gəlinmir. Konneksianist və koqnitiv psixolinqvistikanın varlığı iddia olunur, amma əsasları, obyekti, predmeti şərh edilmir. Konneksianist və koqnitiv psixolinqvistikanın psixoloji əsası, təbii ki, konneksianist və koqnitiv psixologiyadır. Amma psixolinqvistikanın bu iki istiqamətinin linqvistik əsasları, ümumiyyətlə, məlum deyil. Bununla belə hər iki istiqamətin eyni bir linqvistik əsasa, yəni N.Xomskinin törədici qrammatika nəzəriyyəsinə meyli şübhəsizdir. Müəyyən mənada həm biheviorizm və neobihevioriz- mi, həm də konneksianist və koqnitiv psixolinqvistikanı eyni xətt üzrə inkişaf edən eyni bir psixolinqvistik nəzəriyyənin fərqli mərhələləri, qolları da hesab etmək olar. Amma onlardan hər birinin özünəməxsus psixoloji əsasının olduğunu nəzərə alsaq, linqvistik əsaslarının da fərqli olmasının tələb edilməsində bir məntiq və qanuna- uyğunluq var. Amma faktiki olaraq bunları görmürük. Yaddaşın konneksianist modelindən (PDP 1 ) belə bəhs olunur: “Rumelhard, Mak-Klelland və başqalarına görə bu model yaddaş modullarında olan məlumatın reprezen- tasiyasına əsaslanır… Yaddaşın ayrılıqda götürülmüş hər bir modulu ... giriş xətti vasitəsilə (sol tərəfdəki) analoji moduldan informasiyanı alır və çıxış xətti vasitəsilə (sağ tərəfdəki) digər modula ötürür. Alınmış olan informasiya bu yolla bütün sistemə yayılır və keçdiyi hər yerdə öz izini qoyur. Sistemi əmələ gətirən ayrı-ayrı vahidlər arasındakı 1 Parallel distributed processing – paralel paylanmış fəaliyyət AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 42 əlaqənin möhkəmliyindən asılı olaraq yaddaşın izi güclü və ya zəif ola bilir 1 . Göründüyü kimi, konneksianist psixolinqvistikanın psixoloji əsasını ingilis dilindəki adı ilə desək, PDP, yəni parallel distributed processing, Azərbaycan dilindəki adı ilə desək PPF, yəni paralel paylanmış fəaliyyət modeli təşkil edir. Bu modelin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, insan yaddaşını əmələ gətirən beyin hüceyrələri bir-biri ilə reseptorlar vasitəsilə birləşmiş modullardan ibarətdir. Kə- nardan alınan istənilən informasiya həmin reseptorlardan axaraq bütün modullardan keçir və onların hər birində öz izini qoyur, yəni onların hər birinə qeyd olunur. Əgər bu həqiqətən də belədirsə, yəni eyni bir informa- siya “bütün modullardan keçərək orada öz izini qoyursa”, o halda afaziya nəticəsində müəyyən bir hissəsi zərər görmüş beyin hüceyrələrində olan informasiya nə üçün həmişəlik itirilmiş olur? Nə üçün “iz qoymaq yolu ilə” digər modullarda da olması lazım gələn informasiya hə- min modullardan operativ yaddaşa qayıtmır, gəlmir? Bunlar məsələnin sırf psixoloji yönləri ilə bağlı ortaya çıxan və bu nəzəriyyənin doğruluğunu şübhə altına almağa kifayət edən cavabsız suallardır. Təqdim etdiyimiz linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinin dilçilik elmində yeri və rolundan bəhs edərkən məsələnin linqvistik tərəf- ləri ilə bağlı sualları da səsləndirəcəyik. Koqnitiv psixolinqvistikanın psixoloji əsasını, artıq qeyd edildiyi kimi, koqnitiv psixologiya təşkil edir və əsas etibarı ilə şüurun, təfəkkürün mərhələlər üzrə koqnitiv inkişafından bəhs edir. Məlum olduğu kimi, istənilən psi- 1 Солсо Р. Когнитивная психология. 6-е изд, СПб, Питер 2011, с. 288-289 AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 43 xoloji aktivliyin və o cümlədən də, nitqyaratma prosesinin koqnitiv köklərinin olması ideyası ilkin olaraq N.Xomski- nin adı ilə bağlıdır. Bu nəzəriyyəni elmin müasir səviyyə- sinə uyğun şəkildə yenidən işləyən müəlliflər, yəni koqnitiv psixologiyanın yeni versiyasının müəllifləri Jan Piaje və Robert Solso hesab olunur. İxtisasca psixoloq olan Jan Piajenin bu nəzəriyyəyə gətirdiyi elmi yenilik ondan ibarətdir ki, uşaqların şüur və təfəkkür imkanları yaş qruplarına uyğun şəkildə mərhələ- lərlə inkişaf edir. J.Piajenin ən fundamental elmi tədqi- qatları 0-15 yaşlı uşaqlar üzərində aparılan eksperiment- lərin nəticələrinə əsaslanır və intellektin inkişaf mərhələ- lərindən bəhs edir 1 . Robert Solso tərəfindən koqnitiv psixologiyaya 2 gətiri- lən ən başlıca elmi yenilik isə ondan ibarətdir ki, yaddaş müvəqqəti və daimi, dəyişən və stabil, toplayıcı və ümu- miləşdirci, primitiv və təkmilləşmiş və s. kimi müxtəlif proposizyalar şəklində nəzərdən keçirilir. Bununla belə şüurun mərhələli inkişafı ilə bağlı, yəni dərketmənin ontologiyası məsələsində uşaqların tədrici inkişafı prosesi yenə də ilkin meyar, ilkin analogiya kimi təqdim olunur. Beləliklə də, ilkin sözün, nitqin yaranması prosesi ilə uşağın dil açması prosesi arasına bərabərlik işarəsi qoyul- maqla eyni metodoloji səhv olduğu kimi təkrarlanır. Koqnitiv psixologiyanın daha bir üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, biheviorizm və klassik neobiheviorizmdən fərqli olaraq koqnitiv psixologiyanın bu səviyyəsində eksperimental şəkildə müşahidəsi mümkün olmayan 1 Пиаже Ж . Психология интеллекта. – В кн.: Избранные психологические труды. М.: Просвещение, 1969, с. 55-231. 2 Солсо Р. Когнитивная психология. 6-е изд, СПб, Питер 2011, 589 с. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|