Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 11 mümkün deyildir. Gerçəklik özünün vahidləri əsasında dərk olu- nur və müəllifin fikrinə görə, hətta gerçəkliyin vahidləri də tam şəkildə, bütünlüklə dərk olunmur. Hər bir gerçəklik vahidi ən vacib və ya ən qabarıq əlamət və xüsusiyyətləri əsasında dərk olunur. Bu əlamət və xüsusiyyətləri müəllif “gerçəklik elementi” adlandırır (s.48). Onun qənaətinə görə, dərketmə və təfəkkür pro- sesləri ən kiçik düşüncə vahidləri olan “intellekt obrazları” vasitəsilə reallaşır (s.50). Dərketmə prosesinin reallaşma mexanizminin şərhini asanlaş- dırmaq məqsədi ilə bir bütöv şəklində baş verən bu prosesi müəllif 4 şərti fazaya bölərək izah edir: birinci faza gerçəklik vahidi ilə təmas və onun ən üzdə olan xüsusiyyətlərinin operativ yaddaşa qəbulu, ikinci faza həmin xüsusiyyətlərin yadda saxlan- masını təmin edən birinci sıra intellekt obrazının yaranması və əsas yaddaşa qeyd olunması, üçüncü faza gerçəklik vahidi ilə bağ- lı əsas yaddaşda olan informasiyanın operativ yaddaşa gətirilməsi, yəni xatırlanması, dördüncü faza isə gerçəklik vahidi ilə bağlı in- formasiyadan əməli şəkildə istifadə edilməsi fazasıdır (s.57-71). Tədqiqatda qarşıya iki əsas vəzifə qoyulur: dil vahidlərinin və ümumilikdə dilin linqvo-psixoloji analizinə imkan verən nəzəri konsepsiyanın şərhi və bu konsepsiya əsasında dil vahidlərinin linqvistik və psixoloji analizi. Birinci vəzifəyə uyğun olaraq müəllif öz nəzəri konsepsiyanın psixoloji və linqvistik əsaslarını, minimal vahidlərini müəyyənləşdirmiş, onun reallaşma mexanizmini şərh etmişdir. Ümumiləşdirilmiş şəkildə desək, qarşısına qoyduğu birinci vəzifəni yerinə yetirmişdir. İkinci vəzifəyə uyğun olaraq, təqdim edilən konsepsiya elə bir potensiala malik olmalıdır ki, onun tətbiqi ilə təkcə nitqin deyil, ixtiyari dil struktur vahidinin yaranma və mənimsənmə mexaniz- mini izah etmək mümkün olsun. Nitqin yaranma və mənimsə- nməsi mexanizmini mövcud biheviorizm, neobiheviorizm və nitq fəaliyyəti nəzəriyyələri əsasında da şərh etmək mümkündür. Nitqi əmələ gətirən söz, forma, norma səviyyəli dil struktur vahidlərinin yaranması və mənimsənməsi mexanizmi isə, müəllifin fikrincə, bu nəzəriyyələrdə, həmçinin ən müasir psixolinqvistik istiqamət AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 12 hesab edilən koqnitiv psixolinqvistikada da şərh edilməmişdir. Psixolinqvistlər nitq söyləmindən kiçik dil vahidlərinin tədqiqi məsələsindən həmişə yan keçmişlər. Nitq fəaliyyəti nəzəriyyə- sinin tərəfdarları isə nitqdən və nitq söyləmindən kiçik dil vahid- lərini tədqiq etməyin mümkün olmadığını bildirmiş və hətta buna ehtiyac da olmadığını sübut etməyə çalışmışlar: “Nitqi real- laşdıran bütün proses və mexanizmlərin tam modelini vermək el- min müasir səviyyəsində hələ mümkün deyildir. Biz psixolin- qvistik mövqedə dayanmaqdayıq və bizi nitq prosesinin fizioloji detalları deyil, ... onların prinsipial quruluşu... maraqlandırır” 1 . Müəllif qətiyyətlə bildirir ki, onun təqdim etdiyi konsepsiya əsasında yalnız nitqin deyil, istənilən səviyyəli dil vahidinin yaranma və mənimsənmə mexanizmini şərh etmək mümkündür. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, birinci intellekt obrazının yaranması üçün gerçəklik elementinin insanın hiss orqanlarına təsiri kifayətdir, lakin ikinci intellekt obrazının yaranması üçün dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı nitq ehtiyacının yaranması vacibdir. Bu ehtiyacdan forma yaranır və onun dərk olunması ilə də ikinci intellekt obrazı yaranmış olur. Yeni söz yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarana bilər. Əgər gerçəklik elementi yoxdursa və ya ümumiyyətlə dərk olunmamışdırsa, onunla bağlı söz yarana bilməz və eləcə də yaddaşdan silinmiş gerçəklik elementi ilə bağlı olan söz dildə qala bilməz (s.96). Tədqiqatçının fikrincə, insan həm gerçəklik vahidinin özünü, həm də onun verbal ifadəsini mənimsədikdən sonra onun bey- nində həmin gerçəklik vahidi ilə bağlı iki gerçəklik elementi və iki intellekt obrazından ibarət dörd elementli intellekt kodu əmələ gəlir: “Bunlardan birincisi gerçəklik vahidinin özünə ekvivalent olan birinci intellekt obrazı, ikincisi isə, gerçəklik vahidi ilə bağlı məlumat vermək məqsədi ilə yaradılmış dil struktur vahidi, yəni söz şəklində mövcud olan ikinci sıra gerçəklik elementinin dərk 1 А.А.Леонтьев. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказывания. М., 1969, c.38. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 13 olunması nəticəsində yaranan ikinci intellekt obrazıdır” (s.103). Qeyd edilən dördelementli intellekt kodunun varlığı belə bir yanlış təəssürat yaradır ki, biz duşunərkən həmişə mütləq şəkildə nitqdən və ya sözdən istifadə edirik. Əslində dörd elementdən ibarət intellekt kodu ilə baş verən düşünmə prosesində əsas fikir axını birinci sıra intellekt obrazları ilə reallaşır, lakin onlarla birlikdə ikinci sıra intellekt obrazları və sözlər də aktiv yaddaşa gəlir. Ona görə də elə təəssürat yaranır ki, biz sözlə, nitq vasitəsilə düşünürük (s.56). Əsərdə həm leksik vahidlərin, həm də leksik-qrammatik və qrammatik formaların yaranma və mənimsənmə mexanizmi şərh olunmuşdur (s.109-122). Tədqiqatın yeniliklərindən biri də odur ki, burada nitqin yaranma və mənimsənmə mexanizmi indiyə qədər mövcud olan nəzəriyyələrdən tamamilə fərqli şəkildə şərh edilir. Tədqiqatçı nitqin hansı dərketmə prosesinin hansı fazasında və necə yarandığı, eləcə də hansı dərketmə üsulunun hansı fazasında və necə mənimsəndiyini özünəməxsus şəkildə şərh edir. Müəllif nitqin kommunikativ, intellektual və kombinal (terminlər müəllifindir) növlərini fərqləndirir (s.149-150), onların yaranma və mənimsənmə mexanizmini dərketmə prosesinin fazaları, pillələri əsasında şərh edir. Onun fikrincə, kommunikativ nitq istənilən dərketmə prosesinin dördüncü fazasında total modullaşma yolu ilə, intellektual nitq isə sinktual (termin müəllifindir) dərketmə nəticəsində yaranır (s.160). Müəllif belə hesab edir ki, yaranma növündən və məqsədindən asılı olmayaraq qəbul edilən istənilən nitq kommunikativ nitq mahiyyəti daşıyır, dərketmə prosesinin birinci fazasında total modullaşma yolu ilə mənimsənir və həmişə gerçəklik elementi haqqında məlumatın əldə edilməsinə xidmət edir (s.175). Tədqiqatçı öz konsepsiyası əsasında dilin aktiv sistem mahiy- yətini və ona bu mahiyyəti qazandıran əsas elementləri ətraflı şə- kildə təhlil edir. Müəllif dilin sistem mahiyyətini klassik mənada deyil, öz konsepsiyasına uyğun şəkildə izah edir: “Lüğətlərdəki sözlərin, qrammatika kitablarındakı qaydaların, formaların, qəlib- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|