Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 17 Nəzərə almaq lazımdır ki, insanın yaranışı, təkamülü, inkişafı ilə bağlı fikirlər olduqca müxtəlifdir. Psixoloqlar da ona fərqli mövqelərdən yanaşır, insanın formalaşmasının ontogenetik və filogenetik əsaslarını qəbul edirlər. Məsələn, məşhur Amerika psixoloqu S.Xoll biogenetik qanunlara istinadən qeyd edir ki, uşağın psixi inkişafı hər mərhələdə insanlığın keçdiyi inkişaf yolunu təkrar edir və bu fikri sübutlarla əsaslandırır. S.Xolla görə, inkişafın mərhələləri genetik mahiyyət daşıdığına görə onu dəyiş- dirmək, hansısa mərhələdən yan keçmək mümkün deyil. Buradan göründüyü kimi, hər bir fərd özündə insanlığa aid olan yüzlərlə keyfiyyəti birləşdirir. Yəni hər bir kəsdə olan keyfiyyətlərin əsası Adəm və Həvva vaxtından və onlar tərəfindən qoyulub. Tamah da, kin-küdurət də, sevgi də, nifrət də, bir sözlə, insanda olan nə varsa, hamısı Adəm və Həvvadan, Habil və Qabildən genetik olaraq sonrakı nəsillərə ötürülüb, bu günümüzə qədər gəlib çatıb. Bütün bu deyilənlər danılmaz bir həqiqətdir, amma həqiqətin tamamı deyil. Bəlkə də onun əsas və ya böyük bir hissəsidir, amma istənilən halda hamısı yox, sadəcə bir qismidir. Mayıl Əsgərovun “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” adlı monoqrafiyasında irəli sürülən nəzəri mülahizələr bu fikirlərlə ziddiyyət təşkil etmir, amma psixoloji əsaslar və minimal vahidlər baxımından onlardan kifayət qədər fərqlənir. Məlum olduğu kimi, biheviorizm nəzəriyyəsinə görə istə- nilən psixoloji aktivlik, əməli fəaliyyət stimula qarşı göstərilən reaksiyadır. Nitqin yaranması da eynilə bu mexanizm əsasında izah olunur. Belə ki, biheviorizm nəzəriyyəsi baxımından nitq də stimula qarşı göstərilən reaksiyadır, bəzənsə, həmin stimula qarşı göstərilməsi lazım gələn əməli fəaliyyətin əvəzləyicisidir. Amma elə məqamlar var ki, stimulun olmasına baxmayaraq, həmin anda reaksiya müşahidə edilmir. Belə məqamları biheviorizm nəzəriy- yəsi əsasında izah etmək mümkün deyil. Buna görə də həmin nəzəriyyənin stimul-reaksiya sxemi stimul-dispozisiya-reaksiya şəklində dəyişdirilmiş və ona neobiheviorizm nəzəriyyəsi adı verilmişdir. Göründüyü kimi, istər biheviorizm, istərsə də neobi- heviorizm nəzəriyyəsi baxımından nitq stimula qarşı göstərilən AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 18 reaksiya kimi və eyni zamanda əməli fəaliyyətin əvəzləyicisi kimi izah olunur. “Psixoloji fəaliyyət” nəzəriyyəsi tərəfdarları əməli və psixoloji fəaliyyəti, o cümlədən, nitqyaratma prosesini “stimula qarşı reaksiyalar” şəklində bəsitləşdirən biheviorizm və neobiheviorizmin bu mövqeyini qəbul etmirlər. Onların fikrincə, istənilən fəaliyyət və o cümlədən, nitqyaratma prosesi əvvəlindən sonuna qədər beyin aparatı vasitəsilə icra olunan psixoloji prosesdir. L.S.Vıqotskiyə görə fikir sözə çevrilmir, o, sözdə tamamlanır. M.Əsgərov nitqyaratma prosesini “stimula qarşı reaksiyalar” şəklində bəsitləşdirən biheviorizm və neobiheviorizm nəzəriyyələrini qəbul etmədiyi kimi, psixoloji fəaliyyət nəzə- riyyəsinin də qəbuledilməzliyini əsaslandırır. Onun fikrincə “söz – nitq vasitəsilə düşünmənin vahididir” və ya “dil ifadə etmədən fikir yarada bilməz” kimi fikirlər tamamilə yanlışdır. Müəllif bu fikirlərin yanlışlığını isbat etməyə çalışaraq yazır: “Bu vəziyyətdə qəribə bir seçim qarşısında qalırıq. Ya qəbul etməliyik ki, söz qarşılığı olmayan, yəni adı olmayan əşyanı, varlığı, vəziyyəti, hərəkəti anlamırıq, dərk etmirik, yəni baş beynimizdə söz qarşılığı olmayan heç bir anlayış yoxdur, ya da qəbul etməliyik ki, baş beynimizdə mövcud olan, amma söz qarşılığı olmayan heç bir anlayışla bağlı düşünməyə, fikirləşməyə qadir deyilik” (s.159). Müəllifin söylədiyi bu dəlillər kifayət qədər əsaslı və inandırıcıdır. Monoqrafiyada istər dərketmə prosesinin özü, istər sözün, formanın, nitqin yaranması, qəbulu və mənimsənilməsi, istərsə də, ümumilikdə dilin psixo-linqvistik mahiyyəti ilə bağlı yeni fikirlər kifayət qədərdir. Müəllifin qənaətinə görə insan gerçək aləmi bütöv və ya tam şəkildə dərk etməyə qadir deyil. Gerçəklik – öz vahidləri əsasında və onlarla təmas anında tədricən mənimsənilir. Hətta gerçəkliyin vahidləri belə, insan tərəfindən tam şəkildə dərk oluna bilmir. Gerçəklik vahidinə aid olan hər bir xüsusiyyət tədqiqat işində “gerçəklik elementi” adlandırılır. O da qeyd olunur ki, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 19 gerçəkliyin, eləcə də, onun vahidlərinin dərk edilməsi “gerçəklik elementlərinin mənimsənilməsi” yolu ilə baş verir. Yəni müəllifin qənaətinə görə, insan tərəfindən “dərk olunan minimal vahid” məhz “gerçəklik elementidir” (s.169). Dərketmə və təfəkkürün “reallaşmasını təmin edən minimal vahid”lə bağlı psixologiya və fəlsəfə elmləri çərçivəsində “diferensial element”, “kinakem”, “işə çevrilmiş söz”, “real və virtual işarə” və s. kimi çoxsaylı mülahizə və təkliflər mövcuddur. Müəllif onların qəbuledilməzliyini əsaslandırmağa çalışmış və tədqiqat əsərində yeni bir anlayışdan – “intellekt obrazı” anlayışından istifadə olunmasını məqsədəuyğun hesab etmişdir (s.49-50). Monoqrafiyada dərketmə prosesinin izahını asanlaşdırmaq məqsədi ilə vahid dərketmə aktı 4 şərti faza və 2 yarımakt şəklində təqdim edilir. Qeyd olunur ki, birinci yarımaktda hiss orqanları vasitəsilə gerçəklik vahidi ilə təmas baş verir (birinci faza) və beyin aparatı vasitəsilə gerçəklik vahidinə ekvivalent olan intellekt obrazı yaranaraq əsas yaddaşa qeyd edilir (ikinci faza). İkinci yarımaktda isə əsas yaddaşda olan intellekt obrazı aktivləşərək operativ yaddaşa gətirilir (üçüncü faza) və ondan praktik şəkildə istifadə (dördüncü faza) olunur (s.56-72). Monoqrafiyada qeyd edilir ki, dərketmə gerçəklik elementinə ekvivalent olan intellekt obrazının yaranması və onun əsas yad- daşa qeyd olunmasıdır. Əslində, gerçəklik elementinin mənim- sənilməsi prosesi, dərketmə aktının ikinci fazasında başa çatır. Sonrakı iki faza isə təfəkkür, yəni düşünmə prosesidir. İddiaçının bu şərhi kifayət qədər sadə və qüsursuz hesab edilə bilər. Düşünmə və təfəkkür prosesinin reallaşmasından danışarkən müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, bu proses iki və ya dörd elementli kodlarla baş verir. Adı olmayan gerçəklik vahidləri ilə bağlı düşünmə və ya təfəkkür prosesi iki elementli kodlarla reallaşır: 1) gerçəklik elementi, 2) onun yadda saxlanılmasını təmin edən birinci sıra intellekt obrazı (s.53-54). Adı olan gerçəklik vahidləri ilə bağlı düşünmə prosesi isə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|