Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 26 əminliklə belə bir fikirdən çıxış edir ki, istənilən dərketmə və təfəkkür proseslərinin əsasında birinci sıra intellekt obrazı dayanır, o, yazır: “Sözün mənasını izah etmək, əslində, həmin sözün bağlı olduğu və ya əks etdirdiyi gerçəklik elementinin ilkin obrazını yaratmaqdır” (s.151). Bu gün belə dilin qrammatik paradiqmalar sistemi ənənəvi olaraq “dil sistemi” adlandırılır. M.B.Əsgərov bu “dil sistemi” anlayışını tənqidi şəkildə nəzərdən keçirir və yazır: “Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən forma və ya nitq beyin aktivliyi nəticəsində yaranır və əsl mahiyyətini beyin fəaliyyətləri ilə yenidən birləşdikdə qazanır. Bu səbəbdən qətiyyətlə deyə bilərik ki, nitqyaratma prosesinin nəticəsi olaraq meydana çıxan nitq, onun mənbəyi funksiyasını daşıyan dil struktur vahidləri, eləcə də onların bir fərd tərəfindən yaradılıb digər fərd tərəfindən mənim- sənilməsini təmin edən beyin fəaliyyəti və təfəkkür prosesləri də ümumi və aktiv dil sisteminin ayrılmaz tərkib hissələridir. Qısaca şəkildə belə deyə bilərik ki, dilin struktur vahidləri və beyin fəaliyyəti ümumi və aktiv dil sisteminin tərkib hissələridir (s.164- 165). Dilçilik elə mühafizəkar bir elm sahəsidir ki, burada hər hansı bir yenilik, kəşf, ixtira çox nadir hallarda baş verir. Son yüz ildə Azərbaycan dilçiliyində heç bir tədqiqatçı alim tam təşəkküllü yeni nəzəriyyə yaratmağa müvəffəq ola bilməmişdir. Çox əlamətdar bir haldır ki, bu monoqrafiyada irəli sürülən və hərtərəfli şərh edilən “Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsi” dilçilik elmində tamamilə yeni bir nəzəriyyədir və yeni bir istiqamətin başlanğıcını qoyur. Bu nəzəriyyənin məhz Azərbaycanda və məhz Azərbaycanlı alim tərəfindən yaradılması isə ikiqat xoşdur. Bahar Cumay qızı Cəfərova Fövqəladə Hallar Nazirliyi Akademiyası Filologiya elmlər doktoru, professor AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 27 GĠRĠġ Linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinin adı haqqında bir neçə söz Ən qədim dövrlərdən bu günə qədər insanlar arasında ünsiyyətin necə qurulması məsələsi hər kəsin marağına səbəb olmuşdur. Az adam tapılar ki, aşağıdakı məsələlər haqqında düşünməmiş olsun: - biz nəyi başa düşürük və ya dərk edirik; - dərk edilən və ya yadda qalan şey nədir; - biz nəyin vasitəsilə başa düşür və ya dərk edirik; - başa düşmək və ya dərk etmək nə deməkdir; - ad necə verilir və ya söz necə yaranır; - eşidilən ad və ya söz necə başa düşülür; - adı eşidilən əşya haqqında fikir necə yaranır; - fikir nədir və nitqə necə çevrilir; - eşidilən nitq (oxunan mətn) necə başa düşülür; - biz nitq və ya dil vasitəsiləmi düşünürük; - nitqdən istifadə etmədən düşünmək olarmı; - fikir nitqi yaradır, yoxsa nitq fikri formalaşdırır; - dil və dərketmə sistemləri arasındakı əlaqə necədir? Sualların qoyuluşundan da göründüyü kimi, hər birimizi daima məşğul edən bu kimi məsələlər həm dilçilik, həm də psixologiya elmləri ilə birbaşa bağlıdır. Bununla belə, demək olar ki, bütün elm sahələri üzrə mütəxəssislər öz elmi istiqamətlərinə əsaslanmaqla buna bənzər suallara cavab tapmağa çalışmışlar. Bəzi hallarda isə iki və daha artıq elm sahəsinin tətbiqi ilə belə problemlərin həllinə cəhdlər göstərilmişdir. Bunun nəticəsi olaraq fəlsəfi-nəzəri dilçilik, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 28 riyazi dilçilik, psixolinqvistika, sosiolinqvistika və s. kimi yeni istiqamətlər yaranmışdır. Bu heç də “professional modabazlıq deyil. Bu, hər şeydən əvvəl dilçilik elminin təbii, dialektik inkişafının obyektiv nəticəsidir” 1 . Sözün və nitqin necə yaranması, dinləyən şəxs tərəfindən onların necə başa düşülməsi hər zaman insanların marağına səbəb olmuşdur. Heraklit, Demokrit, Aristotel, Platon kimi antik filosoflar da bu məsələləri fəlsəfi və məntiqi şəkildə izah etməyə çalışmışlar. Qədim dövrün dilçi alimləri, eləcə də müasirlərimiz olan bir çox dilçi və psixoloqlar sözün və nitqin necə yaranması və başa düşülməsi problemlərini izah etməyə çalışmışlar. Nitqin həm yaranması, həm də başa düşülməsi problem- lərini tam elmi şəkildə şərh etməyə çalışan ilk müstəqil elm sahəsi psixolinqvistika hesab olunur. Onun ilkin məqsədi nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini öyrənmək olmuşdur. Daha sonra həm ayrı-ayrı sözlərin, cümlələrin, həm də ümumilikdə nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini öyrənməyə cəhdlər göstərilmişdir. Bu məqsə- dlə Biheviorizm, Neobiheviorizm, Nitq fəaliyyəti nəzəriyyə- si, Konneksionist psixolinqvistika, Koqnitiv psixolinqvistika kimi konsepsiya və nəzəriyyələr işlənib hazırlanmışdır. İndi də bu istiqamətdə araşdırmalar davam edir, yeni nəzəriyyə və konsepsiyalar işlənib hazırlanır. Bəzən yeni yaranan nəzəriyyələr daha əvvəl yaranmış nəzəriyyələrə əsaslanır: belə ki, neobiheviorizm bir çox məqamlarda biheviorizmə əsaslanmışdır. Bəzənsə yeni yaranan nəzəriyyələr özündən əvvəlki nəzəriyyələri tamamilə inkar edir: məsələn, nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi həm biheviorizm, həm də neobihe- 1 Mahmudov M.Ə. Ənənəvi dilçiliyə qeyri-ənənəvi baxış. АMEA-nın Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası. N 2-4, Bakı, “Elm”, 2006, 101-113. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|