110
Fəqət Qafqaz kommunistlərinin bu cür taktikası bir çox hallarda onların
öz təşəbbüsü olaraq qalmaqda idi və mərkəzi hakimiyyətin sanksiyasını almırdı.
Hələ mayın 3-də sovet silahlı qüvvələrinin baş komandanı S.S.Kamenev
Qafqazdakı Qızıl Ordu hissələrinə əmr etmişdi: «Cəbhədəki qoşunlara Gürcüstanla
sərhədi əsla heç bir yerdə keçməmək tələbini təsdiqləmək. Əgər belə hallar olubsa,
onda bizim qoşun hissələri geri çəkilməlidirlər».
19
Mayın 4-də RK(b) P MK Siyasi Bürosu Orconikidzenin teleqramlarını
nəzərdən keçirərək, qərar qəbul edir. Bu qərara uyğun olaraq, Lenin və Stalin
mayın 5-də Orconikidzeyə teleqram vururlar: «Mərkəzi Komitə Sizə bir vəzifə
olaraq tapşırır ki, hissələri Gürcüstan torpağından çıxarıb sərhəda çəkəsiniz və
Gürcüstan üzərinə hücumdan imtina edəsiniz. Tiflisdə aparılan danışıqlardan sonra
aydındır ki, Gürcüstanla sülh ola bilər».
20
Lakin Orconikidze və Kirov son ana qədər Gürcüstanla bağlı planlarını
həyata keçirmək ümidlərini itirmirdilər, Mayın 7-də onlar Moskvaya cavab
teleqramı göndərirlər. Orada daxili-siyasi və geosiyasi («Gürcüstana malik olmaqla
biz ingilisləri Qara dənizin Şərq sahilindən vurub çıxarırıq») mülahizələrdən çıxış
edərək, Gürcüstanın sovetləşməsinin zəruriliyi və mümkünlüyü ideyası təkidlə
israr edilirdi.
21
Lakin Lenin və Trotski bu xahişi qətiyyətlə rədd etdilər. Orconikid-
zeyə göndərilmiş teleqramda vurğulanırdı: «Bu, MK-nın qərarına kökündən ziddir.
Nəticəsi çox ziyanlı ola bilər. Mərkəzi Komitə əsla icazə vermir. Qəti tələb edirik
ki, icrasını dayandırarsınız və qərarı ləğv edəsiniz».
22
1920-ci ilin mayında Moskva rəhbərliyini Cənubi Qafqazı qəti surətdə
sovetləşdirmədən çəkindirən ən əsas amil Polşa ilə yenicə başlanan müharibə idi.
Antantanın bilavasitə iştirakı və təhriki ilə Polşa qoşunları aprelin 25-dən etibarən
Ukraynada genişmiqyaslı hücum əməliyyatlarına başlayaraq artıq mayın 7-də
Kiyevi tutmuşdular.
23
Elə Qafqazda hərbi əməliyyatları dayandırmaq zərurəti də
məhz yeni müharibənin arzuolunmaz gedişindən irəli gəlirdi.
24
Digər tərəfdən Qazax rayonunda gürcü qoşunları ilə mayın əvvəllərində
olmuş ilk toqquşmalar sovet komandanlığına Gürcüstan Respublikasının daxili
möhkəmliyini və dayanıqlığını nümayiş etdirdi: gürcülər hücum edən sovet qoşun-
larına bir sıra hissedici zərbələr endirərək, Şıxlı, Qaymaqlı, Kəmərli və Aslanbəyli
kəndlərini ələ keçirmişdilər.
25
Gürcüstanda həmin günlərdə bolşeviklər tərəfindən
inspirasiya olunmuş üsyanlar da həmçinin qətiyyətlə yatırılmışdı.
Bu arada Q.Uratadzenin başçılığı altında gürcü nümayəndə heyəti
Moskvada sovet rəhbərliyi ilə danışıqlar aparırdı. Danışıqlar nəticəsində RSFSR və
Gürcüstan Respublikası arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Maraqlıdır ki, bu
müqavilə Azərbaycan-Gürcüstan sərhədində hərbi əməliyyatlara son qoymadı.
Əksinə, mayın 9-dan etibarən Zaqatala rayonu da intensiv toqquşmalar səhnəsinə
çevrildi. Zaqatala üsyanından aşağıda bəhs edərkən biz bu epizoda da toxunacağıq.
Azərbaycanla Gürcüstan arasında atəşkəsə yalnız mayın 18-dən sonra nail
olundu.
26
111
3. Moskva və Ağstafa müqavilələri.
Zaqatala mahalının siyasi mənsubluğu məsələsinin
yenidən aktuallaĢması
Moskva müqaviləsi Sovet Azərbaycanının siyasi rəhbərliyi üçün müəyyən
mənada xoşagəlməz sürpriz oldu: bu aktla Moskva faktiki olaraq hərbi
əməliyyatlara görə məsuliyyətdən yaxasını kənara çəkirdi və Bakı münaqişəni özü
həll etmək məcburiyyəti ilə üzbəüz qalırdı. Fəqət ən böyük xoşagəlməzlik
müqavilənin özündə, daha dəqiq desək, onun IV bəndində gizlənirdi: Rusiyanın
qeyd-şərtsiz Gürcüstan ərazisi kimi tanıdığı vilayətlər sırasında Zaqatala dairəsinin
də adı çəkilirdi.
27
Bu bəndin belə redaksiyada verilməsi bütün məsələlərdə Moskva
ilə hesablaşan yeni Azərbaycan rəhbərliyinin də kəskin narazılığını doğurdu. Eyni
zamanda, mahalın Azərbaycana mənsubluğunu Orconikidze və ümumiyyətlə, XI
Ordunun Hərbi İnqilab şurası və RK(b)P MK Qafqaz bürosu üzvləri dəstəkləyirdi.
Bu yaxınlarda R.S.Mustafazadə adlı müəllifin Moskvada nəşr olunmuş
monoqrafiyasında qeyd olunan xadimlərin məsələyə münasibətindən xəbər verən
və Rusiyanın xarici siyasət arxivlərində saxlanılan məktubları qismən dərc
edilmişdir. Mövzumuza bilavasitə aidiyyatı olduğunu nəzərə alaraq, həmin
sənədlərdən iqtibasları tərcüməmizdə verməyə lüzum gördük.
Orconikidze Moskva müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra Lenin
və Stalinə ünvanladığı teleqramda onları Azərbaycanın Zaqatala üzərində
suverenliyini tanımağa çardı: «Zaqatala dairəsi az qala iki ildir ki, Azərbaycan
tərəfindən tutulmuşdur (? - Ş.R.). Hal-hazırda o, Azərbaycan qoşunları tərəfindən
tutulmuşdur. Zaqatala əhalisinin 95%-i müsəlmandır. Sovet Azərbaycanının bu
dairəyə hüququnu təsdiqləmək və müqavilədən bu maddəni (dairəni Gürcüstanın
tərkib hissəsi kimi tanıyan maddəni - Ş.R.) tamamilə atmaq lazımdır. Bu zəmində
dəhşətli təhriklər baş verməkdədir. Müsavatçılar Azərbaycandakı yeni Sovet
hakimiyyətinin Zaqatala dairəsini artıq satması və qırğın ərəfəsində olmağımız
barəsində söhbətlər aparırlar. Sizlərdən xahiş edirəm ki, artıq bu gün bizə Zaqatala
dairəsinə heç bir qəsdin olmadığını və ola da bilməyəcəyini açıq surətdə elan
etməmizə imkan verəsiniz... Təkrar edirəm, əgər siyasətimizin iflasa uğramasını
istəmirsinizsə, sülh müqaviləsindən Zaqatala dairəsini çıxarıb atın və heç bir
kompensasiyasız onu Azərbaycana həvalə edin».
28
1920-ci ilin mayın 10-da Leninin adına Qafqaz boişevik rəhbərliyi və XI
Ordu komandanlığı üzvlərindən Orconikidze, Smilqa və Kirovun imzası ilə yeni
etiraz teleqramı göndərildi: «Gürcüstana verilmiş Zaqatala dairəsi mübahisəsiz
Azərbaycan və müsəlman ərazisidir, və bu çağadək Gürcüstan ona iddia etmirdi.
Sizin xeyir-duanızla Gürcüstan bu dairə üzərinə hücuma başlamışdır, əhali gürcü
istilaçılarına qarşı üsyan etmişdir. Bu qəsbkarlığın tərəfimizdən tanınması
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin sonunun başlanğıcıdır (kursiv bizimdi - Ş.R.).
Gürcüstanla müqayisədə əhəmiyyəti yüz qat artıq olan Azərbaycana belə
Dostları ilə paylaş: |