ĠAMĠl rəhmanzadə
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
118 sərhədlərini yerli əhali ilə birlikdə gürcü qoşunları qorumalı idi Bu zaman Sovet Rusiyası qoşunlarının mahaldan qovulması icbari şərt kimi irəli sürülürdü. 2) Gələcəkdə yerli əhalinin hərbi xidmətə çağırılması Gürcüstanda mövcud qaydalar əsasında olmalı, fəqət müsəlmanların dini ayinləri saxlanılmalı idi. 3) İki il ərzində müsəlman zabitlərin qoşun hissələrindən xaric edilməsi istisna edilirdi. 4) Dairənin Gürcüstana birləşməsindən 3 il sonra xalq təhsili müstəsna «müsəlman» (Azərbaycan - Ş.R.) dilində aparılmalı idi. 5) Xalq şəriət məhkəməsinin saxlanılması şərt kimi irəli sürülürdü. 6) Dairənin Gürcüstana birləşməsinə qədər meydana çıxmış siyasi və cinayət işlərinə baxılmamalı idi. 7) Tədavüldə müxtəlif pul nişanələrinin dövriyyəsinə icazə verilirdi. 8) Mahalın idarəçilik qaydası mövcud ümumdövlət idarəetməsi əsasında olmalı idi. 50 Bu sazişi imzalayan şəxslərin bir çoxu 1918-ci ildə Azərbaycana birləşmək lehinə səs vermiş bölgənin nüfuzlu mənəvi və ictimai-siyasi xadimləri idi. Onların sözügedən akta imza atmalarında müəyyən motivlərlə şərtlənmişdi. Biz ilk fəsildə 26 iyun aktını milli (siyasi) identikliyin siyasi və sosiomədəni mülahizələrdən çıxış edərək, rasionalcasına təsbiti kimi xarakterizə etmişdik. Gürcüstana birləşmək haqqında sazişin imzalanmasının arxasında isə sırf siyasi mülahizələr dururdu. İlk öncə qeyd etməliyik ki, mütləq dəyişməz, əbədi identikliklər mövcud olmur. Dövlət və siyasi elitalar daima öz vətəndaşlarının loyallığı uğrunda mübarizə aparmalıdırlar. 51 Bu tezisə istinadən, söyləmək mümkündür: 1920-ci ilin iyununda üsyan başçılarının Gürcüstan lehinə qərarı mahaldakı yeni, inqilabi gerçəkliyin onların sosial-siyasi maraq və statuslarına zidd və təhlükəli olmasından nəşət edirdi. Eyni zamanda Qızıl Ordu hissələrinin yerli mental xüsusiyyət və ənənələri nəzərə almadan Rusiyada tətbiq etdiyi şablon üzrə hərəkət etmələri əhalidə yeni hakimiyyətə qarşı nifrət hissini oyadırdı və üsyanın sosial bazasını genişləndirirdi. Sazişlə diqqətli tanışlıq, onun təbəəliyə qəbul olma haqqında müqavilədən daha çox niyyətlər haqqında bəyannaməni xatırladığını söyləməyə əsas verir. Bir çox maddələrdə mövcud vəziyyətin daha 2-3 il müddətinə olduğu kimi saxla- nılmasına dair şərtin olması, sanki sazişin son və qətiliyini şübhə a lt ın a alırdı. Çox güman ki, gürcü hökuməti ilə bu aktı imzalamaqla üsyan rəhbərliyi i lk növbədə ehtimali müvəffəqiyyətsizlikdən sığortalanmaq məqsədi güdürdü: çıxışın məğlub olacağı təqdirdə qonşu respublikanın həmsərhəd ərazisi geri çəkilən üsyançılar üçün təbii sığınacaq rolunu oynaya bilərdi. Gürcü hökuməti isə bu zaman antibolşevik hərəkatın fəal maddi və mənəvi himayədarına çevrilirdi. Həqiqətən də üsyanın məğlubiyyətindən sonra Bəşir bəy Qalaciyev, Aslan bəy Qardaşov, Müslüm əfəndi, Hafiz əfəndi və digərləri öz dağınıq dəstələri ilə Laqodex və Çarskiye Kolodsı (indiki Siteli-Skaro) rayonlarında sığınacaq tapmışdılar. 52 119 Zaqatalada iyun üsyanı gedişində Gürcüstan hökuməti nəinki üsyançılara yardımlar göstərmiş, həmçinin bəzi hərbi hissələrini mahalın ərazisinə daxil etməklə, 53 müəyyən mənada, hətta hadisələrin iştirakçısına çevrilmişdi. Onun bu cür davranışı təəccüblü görünə bilər: bir ay əvvəl Qızıl Ordunun müdaxiləsi təhlükəsi ilə bilavasitə üzləşən gürcü hökuməti bu təhlükəni sovuşdurmaq üçün fövqəladə diplomatik və hərbi səylər sərf etmişdi. Fəqət onun iyunda, Azərbaycanda üsyanların baş verməsi şəraitində kifayət qədər fəallaşması yenə də mövcud vəziyyətdən irəli gəlirdi. 1920-ci ilin yayında Azərbaycanda sovet hakimiyyəti arzu olunan səviyyədə möhkəmlənməmişdi, sovet qoşunlarının sayı da çox deyildi. Hətta 1920- ci ilin payızında, regiona əlavə hissələr gətirildikdən sonra belə Cənubi Qafqazdakı sovet qoşunlarının sayı 26-27 mini keçmirdi. 54 Eyni zamanda Sovet-Polşa cəbhəsində döyüşlərin intensiv xarakter alması, iyunun 7-dən Vrangel qoşunlarının hücuma keçməsi gürcü hökumətinə daha inamlı hərəkət etmək cəsarəti verirdi. Həmin dövrdə Gəncədə, Zaqatalada, Qarabağda alovlanan üsyanlar da gürcü hakim dairələrində Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qeyri-sabitliyinə dair müəyyən ümidlər yaratmışdı. Yeri gəlmişkən, 1920-ci ilin yayında Tiflis Qafqazın sovet əleyhinə mübarizə aparan qüvvələrinin özünəməxsus mərkəzinə çevrilmişdi. Orada təşkil olunmuş «Azərbaycanın qurtuluş komitəsi» silahlı çıxışların, o cümlədən Zaqatala üsyanının hazırlanmasında mühüm rol oynamışdı. Bununla əla- qədar, XI Ordunun komandanı M.K.Levandovski Bakı Sovetinin İcraiyyə Komitəsinin iclasında məruzəsində iddia edirdi: «Aydındır ki, Zaqatala qəzası Gürcüstana lazım deyildi, fəqət o, Tiflisdə bulunan... köhnə Azərbaycan hökumətinə lazım idi». 55 Analoji ehtimala Orconikidzedə də rast gəlirik. Kirovla həmin günlərə aid söhbətində o, iddia edirdi: «Gürcülər Zaqatala dairəsindən başda müsəlman-müsavatçılar və hətta sabiq nazirlər olmaqla muxtar vahid yaratmaq və dairəni Sovet Azərbaycanına qarşı bazaya çevirmək istəyirlər. Yelizavetpol hadisələri ilə əlaqədar biz VII və XVIII kavaleriyanı Zaqataladan çıxarmışıq; hal- hazırda gürcülər müsavatçılarla birlikdə orada üsyan qaldırırlar». 56 Zənn edirik ki, Tiflisdə toplaşan Azərbaycan siyasi mühacirləri ilə Gürcüstan hökumətinin siyasi maraqları o dövrdə üst-üstə düşürdü; bu halda Zaqatala üsyançılarının bəhs etdiyimız qərarı Azərbaycan mühacir rəhbərliyinin göstərişi ilə də qəbul oluna bilərdi. Lakin bolşeviklərə qarşı səylərini fəallaşdıran gür- cü siyasi yuxarıları öz davranışlarında müəyyən ölçünü gözləyirdilər; onlar çox gözəl anlayırdılar ki, bolşeviklərlə qarşılıqlı təsirdə müəyyən hədd mövcuddur; həmin həddi keçmək isə geniş miqyaslı müharibəyə labüd surətdə bais olmaq demək idi. Sovet Rusiyası ilə açıq konfrontasiyadan isə (öz şəxsi-siyasi, habela gürcü dövlətçiliyinin aqibəti baxımından mümkün nəticələrini nəzərə alaraq) Gürcüstanın siyasi rəhbərliyi yayınırdı. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|