133
bu, bir sıra hallarda sadəcə siyasi-ideoloji təlimat olaraq qalırdı. Real həyatda isə
həmin islahatların gerçəkləşdirilməsi zamanı milli amil, aşağıda görəcəyimiz kimi,
heç də sonuncu rolu oynamırdı.
Yuxarıda bəhs etdiyimiz komissiyanın martın 24-də olmuş iclasında yeni
inzibati bölgüyə əsasən qəzaya çevrilən Zaqatala mahalının sərhədləri nəzərdən
keçirildi. Orada qeyd etdiyimiz yönəlişlikdən çıxış edərək, sərhədlərin
müəyyənləşdirilməsi zamanı Zaqatala kənd icmalarına məxsus otlaqların qəza
tərkibinə daxil edilməsi haqqında qərar qəbul olundu.
4
Üçüncü fəsildən də bəlli olduğu kimi,1921-ci ilin iyul ayının 5-də Tiflisdə
iki respublika arasında sərhədlərin ümumi qaydada müəyyənləşdirilməsi məqsədi
ilə F.Maxaradze -N.Nərimanov sazişi imzalanmışdı. Biz bu sənədlə Gürcüstanın
Zaqatalaya olan iddialarından rəsmən əl çəkdiyini qeyd etmişdik. Beş maddədən
ibarət qətnamə digər önəmli razılaşmaları da ehtiva edirdi. Əvvəla, Qarayazı
çölünün aşağı hissəsi Qazax qəzası kəndlilərinin müstəsna istifadəsində elan
olunurdu; qazaxlıların sözügedən torpaqlarının sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi,
həmçinin Eldar düzünün mərzlənməsi xüsusi komissiyaya həvalə edilirdi.
Ən nəhayət, həm Azərbaycan, həm də gürcü kəndlilərinin faktiki
istifadələrində olan otlaq və yaylaqlardan bundan sonra da maneəsiz istifadə etmək
hüququ bəyan edilirdi. Qətnamənin bu (beşinci) maddəsinin əməli surətdə həyata
keçirilməsi başlıca olaraq Azərbaycanı təmin edirdi, çünki məhz Azərbaycan
kəndlilərinin əzəli torpaqları - yaylaq və otlaqları çarizmin inzibati-ərazi bölgüsü
nəticəsində, qeyd etdiyimiz kimi, Tiflis quberniyası tərkibinə düşmüşdü.
Tezliklə 5 iyul sazişinə uyğun olaraq, Ə.Abbasov (Azərbaycan) və
V.Kandelakinin (Gürcüstan) sədrliyi altında xüsusi qarışıq komissiya yaradıldı. Bu
komissiya əsasən Qarayazı, Eldar və Çatma düzlərində Gürcüstan-Azərbaycan
sərhədinin demarkasiyası ilə məşğul oldu.
İlk vaxtlar komissiyanın işi çox ləng gedirdi ki, bu da əsasən gürcü
tərəfinin onun fəaliyyətinə könülsüz münasibəti ilə əlaqədar idi. Azərbaycan
Şuraları Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyətinin 1921-ci ilin sentyabrın
26-da olmuş iclasında F.Maxaradze - N.Nərimanov sazişi təsdiq edildiyi zaman
həmin sazişin icrasına Gürcüstanın maneələr törətdiyi xüsusi qeyd olunurdu.
5
Yalnız Azərbaycan tərəfinin etirazlarından sonra komissiyanın fəaliyyəti
əməli nəticələr verməyə başladı.
Abbasov-Kandelaki komissiyasının 1921-ci il 8 noyabr iclasında Qazax
qəzası ilə Gürcüstanın müvafiq həmsərhəd qəzaları arasında sərhəd xətti
məsələsinə baxıldı.
6
Əldə olunmuş razılığa əsasən, Qarayazı bölgəsi iki hissəyə
ayrılırdı: Yuxarı Qarayazı Gürcüstana, Aşağı Qarayazı isə Azərbaycana aid edilirdi.
David-Qareci monastır kompleksi rayonunda sərhəd Quzey-Keşiş dağına uzanaraq,
oradan sıra dağlar ilə cənub-şərqə istiqamətlənərək, monastırın şimalında ucaldıl-
mış qüllədən keçirdi. Deməli, monastır kompleksi bütünlükdə Azərbaycan
tərkibində təsbit olunurdu.
134
Komissiyanın gəldiyi qənaətlər, üçüncü fəsildə də qeyd etdiyimiz kimi,
noyabrın 15-də Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Muxtar Hacıyev
və Gürcüstan İnqilab Komitəsinin sədri Budu Mdivani arasında imzalanmış yeni
sazişdə ifadəsini tapdı
7
. Əgər Nərimanov-Maxaradze razılaşması ilə, sadəcə,
Qarayazıda Qazax kəndlilərinin torpaqlarının müəyyənləşdirilməsindən bəhs
edilirdisə, bu saziş Qarayazını iki respublika arasında bölürdü. Orada sərhədlər
aşağıdakı qaydada göstərilirdi: «Sərhəd Qırmızı körpüdən başlanır, şimala
Torpaq-təpəyə yönəlir, düz xətt üzrə gedərək, Kür çayını kəsir, Qozluq
meşəsindən keçməklə Qarayazı suvarma sisteminin 17-ci arxının cənub
qurtaracağına çatır, oradan həmin 17-ci arxın qərb tərəfi üzrə şimal istiqamətində
uzanmaqla, Şıxlı kəndinin sakinlərinin şumladıqları bütün torpaqları əhatə edir.
Daha sonra sərhəd şimala yönələrək, şıxlılara məxsus Böyük Kəsik mülkünü
əhatə etməklə və Candar gölünü ikiyə bölməklə, onun şərq hissəsini
Azərbaycanın qərb hissəsini isə Gürcüstanın mülkiyyətində saxlayır, şimala
Kirişli
dağına yönələrək, Keşiş-quzey dağına çatır. Daha sonra cənub-şərqə enərək və
Şıxlı-karvan yolu aşırımından keçərək, böyük yolu kəsir, şimala doğru dönür,
Dibsizin dağına qalxaraq, Aram-dərə yarğanını kəsir və Qutanı ötüb keçərək,
Qalagir dağına çatır. Oradan İori çayına yönələrək onun boyunca Kəsəmən
məntəqəsinədək uzanır, daha sonra isə dövlət sərhədi üzrə istiqamətlənir».
Gətirilən fraqmentdən göründüyü kimi, bu sənəddə iki respublika arasında sərhəd
kifayət qədər ətraflı surətdə verilirdi, hərçənd sərhədin keçdiyi ərazilərin dəqiq
koordinatları göstərilmirdi ki, bu da onun çatışmayan cəhəti idi.
M.Hacıyev-B.Mdivani sazişinə əsasən Eldar və Çatma düzləri haqqında
məsələ yenidən qarışıq komissiyanın baxılmasına verilirdi.
Qeyd etməliyik ki, gürcti tərəfi 15 noyabr sazişi ilə üzərinə götürdüyü
öhdəlikləri yerinə yetirməyə heç də tələsmirdi. Yeri gəlmişkən, iki respublika
arasında sərhədlərin müəyyənləşdirilməsinin artıq bu ilk mərhələsində gürcü haki-
miyyətinin davranışında əldə olunmuş sazişlərin yalnız özünə əlverişli tərəflərini
gerçəkləşdirmək və əksinə, sərfəli olmayan məqamların icrasına müxtəlif yollarla
əngəllər törətmək meyli hiss olunurdu. Məsələn, qarışıq komissiyanın Azərbaycan
həmsədri Ə.Abbasov 1922-ci il in yanvarında xarici işlər komissarlığına
ünvanladığı qeydlərində yazırdı: «Hərçənd qarışıq komissiyanın qərarı ilə...
bəlli rayonlar Azərbaycana keçsə də, komissiyanın bu qərarı Qazax qəza icraiyyə
komitəsi tərəfindən həyata keçirilmir və orada indi də vəziyyətə gürcü hakimiyyəti
nəzarət edir. Zəruridir ki, Gürcüstan hökuməti öz təmsilçilərini geri çağırsın,
Azərbaycan hökuməti isə ona keçmiş rayonların öz sərəncamına götürülməsinə
dair və 5 iyul 1921-ci il konfransının Zaqatala dairəsinə dair IV maddəsinin
gürcü hökuməti tərəfindən həyata keçirilməsi barədə müvafiq tədbirlər görsün».
8
Qarayazı meşələri haqqında məsələ 1921-ci ilin dekabrın 18-də RK(b)P
MK Qafqaz bürosunun da iclasında baxılmışdı. Orada qəbul edilmiş qətnaməyə
əsasən, Azərbaycan Xalq Komissarları Şurası Qarayazı meşələrinin tam sahibi
Dostları ilə paylaş: |