Amonboyev mahammadsidik bozor infratuzilmasi

Real (mavjud) tovar bilan tuziladigan bitimlar
i
1
1
4
Real (mavjud)
Forvard, ya’ni ma’lum
Barter
Turli shartlar
tovarlami darhol
muddatdan so‘ng
bitimlari
bilan
yetkazib berish
yetkazib beriladigan
bitiladigan
bo'yicha
shartli bitimlar
bitimlar
bitimlar
Xan
Sotu
d
v
biti
biti
Al­
m-
lan
lari
Sotu
Xarid
V
bitim­
bitim
lari
-lari
Ikkiyoqlama bitimlar,
qaytarish imkoniyatiga
ega bitimlar
3 .2 .1 - ra s m . B i r j a b i t i m l a r i t u r l a r i .
48

---

Tovar-xomashyo biijasida elektron savdo tizimi quyidagi 
imtiyozlarni beradi:
—qayerda bo'lishlaridan qat’i nazar, Internet tizimiga 
bog'lanib, maxsus kompyuter dasturi va qayd etilgan ruxsatnomaga 
ega bozor qatnashchilariga oldi-sotdi muzokaralarida qatnashish;
-b izn es operatsiyalarining tezkorligi (bir lahzada bir nechta 
operatsiyalar olib borish imkoniyati borligi) hisobiga tijorat 
ko'rsatkichlarining mislsiz o'sishi.
Rasmdan ko'rinadiki, eng aw alo birja bitimlari turlarini 
quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
1
) real (mavjud) tovarlar yuzasidan tuziladigan bitimlar;
2
) real tovarsiz bitimlar.
Real 
(mavjud) tovar yuzasidan tuziladigan bitimlar 
quyidagilarga bo'linadi:
-re a l tovarlami darhol yyetkazib berish bo'yicha bitimlar; 
-forvard, ya’ni ma’lum muddatdan so'ng yetkazib berish 
sharti ga ega bo'lgan bitimlar;
-b a rte r bitimlari;
-tu rli o'zaro kelishilgan shartlar bilan tuziladigan bitimlar. 
Forvard bitimlari o 'z navbatida garov asosidagi bitimlar va 
mukofotli bitimlarga bo'linadi.
Tovonli bitimlar esa xarid bitimlar va sotuv bitimlarga 
bo'linadi.
Mukofotli bitimlami ham o 'z navbatida quyidagilarga ajratish 
mumkin:
- oddiy bitimlar;
- ikkiyoqlama bitimlar;
- bitimlardan qaytish imkoniyati bor bitimlar;
- murakkab bitimlar (oddiy bitim bilan ikkiyoqlama 
bitimlaming qo'shilgani);
- qisqa bitimlar (hajm ko'rsatkichi ma’lum mukofot evaziga 
oshirilishi ko'zda tutilgan).
Oddiy bitimlar o 'z navbatida xarid bitimlar va sotuv
49

---

bitimlariga bo‘linadi.
Garov asosidagi biija bitimlari maj buriyatlarida bir kontragent 
ikkinchi kontragentga bitim tuzish chog‘ida ikkala tomon uchun 
qoniqarli m a’lum kafolatli toMovni amalga oshirishi ko ‘zda tutilgan 
bitimlardir.
Mukofotli bitimlarda bir kontragent ikkinchisiga maxsus 
majburiyatda bitim tuzish evaziga kelishilgan mukofotni to ‘lash 
majburiyatini o‘z zimmasiga oladi yoki mukofot toManmasa, 
ikkinchi tomon kontragent bitimdan butunlay voz kechishi ko‘zda 
tutilgan biija bitimidir.
0 ‘zbekiston Respublikasining “Biija va birja faoliyati 
haqida”gi qonunida belgilanishicha, brokerlik faoliyati birja 
vositachiligi faoliyatining muhim qismi boMib, uning mazmuni 
quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi:
- mijoz hisobidan va nomidan biija bitimlari tuzish;
- biija vositachisi nomidan va mijoz hisobidan, birja 
vositachisi hisobidan bitimlar tuzish huquqiga ega biija xizmatchisi.
Brokerlik 
firmalari 
xususiy 
tadbirkorlik 
korxonalari 
hisoblanib, ular mas’uliyati cheklangan jamiyat, hamkor korxona, 
shaxsiy-xususiy korxonalar shaklida bo‘lishlari mumkin.
Brokerlik firmalari yuridik (huquqiy) shaxs maqomiga ega 
bo‘lmasliklari, biron-bir korxona, tashkilotning tarkibiy qismi 
sifatida faoliyat yuritishlari ham mumkin.
Odatda brokerlikxizmatlari faoliyatlari quyidagi funksiyalami 
bajarishga yo‘naltirilgan bo'ladi:
-b irjad a buyurtmachining buyurtmasi bo‘yicha birja bitimlari 
tuzishda vositachilikni amalga oshirish (faqat yetarli darajadagi 
malakaga egaligi haqidagi guvohnomasi va attestati mavjudligida);
-b iijad a n tashqaridagi vositachilik ya’ni, biijadan tashqarida 
tuzilayotgan oldi-sotdi shartnoma-bitimlarida vositachilik qilish;
—biija va marketing faoliyatlari yuzasidan turli maslahatlar 
berish, zarur tijorat axborotini yigMsh;
-tu zilg an bitimlar bo‘yicha zarur hujjatlarni rasmiylashtirish;
50

---

—0 ‘zbekiston Respublikasi amaliy qonunlari va me’yoriy 
hujjatlariga zid 
boMmagan 
boshqa funksiyalami 
bajarish 
imkoniyatiga egadir.
Birja faoliyatida brokerlik xizmatidan foydalanish mijozlarga 
quyidagi imtiyozlarni beradi:
—o ‘z shaxsiy xarajatlarini oshirmay turib, savdo operatsiyalari 
hajmini sezilarli darajada o ‘sishiga erishish;
-y u q o ri malakali savdo personali xizmatidan foydalanish 
imkoniyati paydo boMadi;
-savdolashuv operatsiyalariga brokerlik firmalar xizmatini 
jalb etish, xizmat xarajatlarini savdo hajmidan m a’lum foiz 
miqdorida hisoblash imkoniyatini beradi.
Investitsion bank yangi chiqarilgan qimmatli qog‘ozlami 
joylashtirishda sarmoya resurslarini safarbar qilishni istovchilar 
aksiyadorlik jamiyati va investorlar o'rtasida vositachi vazifasini 
bajaradilar. Investitsiya banki rahbariyati jamiyat rahbariyati 
hamkorligida safarbar qilinishi zarur boMgan pul miqdorini, 
muomalaga chiqarilishi moMjallangan qimmatli qog‘oz turini, 
ulami chiqarish va joylashtirish usullarini aniqlab oladilar.
Ko‘pgina hollarda investitsiya banklari yangi chiqarilgan 
qimmatli qog‘ozlaming hammasini sotib olib, keyinchalik o‘zlari 
qayta sotadilar. Bunday hollarda aksiyador jamiyat va investitsiya 
banklari o ‘rtasida emissiya bitimi imzolanadi. Bu bitimga muvofiq 
yoki xaridor, yoki qimmatli qog‘ozni sotuvchi agent boMishi 
mumkin. Agar xaridor sifatida harakat qilsa aksiyadorlik jamiyati 
emitentga qimmatli qog‘oz sotuvidan tushgan hamma pulni 
berish kafolatini bank o ‘z zimmasiga olishi kerak. Boshqacha 
qilib aytganda, bank sotilmay qolgan har qanday qog‘oz uchun 
mas’uliyatni o ‘z zimmasiga oladi.
Investitsiya banki agent sifatida boshqacha harakat qilishi 
mumkin. Emissiya bitimiga muvofiq o ‘z zimmasiga mumkin qadar 
ko'p yangi chiqarilgan qog‘ozlar sotish majburiyatini olsa-da, hech 
qanday moliyaviy javobgarlikni o ‘z zimmalariga olmasliklari ham
51

---

mumkin. Yangi chiqarilgan aksiyalami sotish bitimda ko'rsatib 
o‘tilgan ma’lum (bir necha kun yoki hafta) muddat ichida amalga 
oshiriladi. Xullas, bank yangi chiqarilgan qimmatli qog‘ozlami 
sotishning muqobil yo‘li vazifasini bajarish majburiyatini olishi 
mumkin. Bunday hollarda aksiyadorlik jamiyati, emitent yangi 
qimmatli qog‘ozni o ‘zi joylashtiradi, lekin bank bilan kelishuvga 
muvofiq bu ishga jalb qilinishi mumkin. Hamma emissiya 
bitimlarida odatda bozordan chiqish qoidalari ko‘zda tutiladi. Unda 
bitim noxushliklar oqibatida bekor qilinishi, fond bozorida ahvol 
keskin yomonlashuvi, korxona moliyaviy ahvolining yomonlashuvi, 
hukumat tomonidan emitent yoki investitsiya bankining harakatini 
cheklovchi qonunlar qabul qilinishini ko‘zda tutiladi.
Bitta investitsiya bankiga yangi chiqarilgan aksiyalar miqdori 
haddan tashqari ko‘plik qilgan hollarda, bank boshqa investitsiya 
banklari bilan emissiya kompaniyalari tuzishi mumkin.
Yangi chiqarilgan aksiyalami sotish aksiyalarga qiziqish 
bildirgan investorlarga o ‘z buyurtmalarini yuborishlarini iltimos 
qiluvchi xabar j o ‘natishdan boshlanadi.
Agarda potensial investorlaming qiziqishlari kutilganidek 
yuqori bo‘lmasa, chiqaruvni m e’yorlash choralari qabul qilinadi. 
Emissiya shartnomasiga muvofiq aksiyalami joy lashtirishga kafillik 
beruvchi sotilmagan qog‘ozlarini yoki sotib bo‘lingan qog'ozlarni 
o ‘zi sotib olishga tayyor bo‘lishi kerak.
Biijaning barcha shakllarida kelishuvning xususiyatli belgisi 
ishchi kuchi, tovar, aksiya va valyuta kurslariga, narxning tebranib 
turishiga chayqov yo ‘li bilan ta’sir qilishdir.
Birjada uning qatnashchilari ayirboshlash to‘g ‘risida bitim 
tuzadi, lekin tovar yetkazib berish va uning haqini to'lash biijadan 
tashqarida yuz beradi. Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi 
shart emas. Ular nomidan ishni brokerlar yuritadi. Broker yoki 
makler - bu tovar, fond va valyuta biijalarida oldi-sotdi bitimlarini 
tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular 
odatda mijozlar topshirig‘iga ko‘ra va uning hisobiga ish yuritadi,