Anab L m dali

 
 
10 
Bu  çalışma,  liberal  düşünürlerin  ortaya  koydukları  düşüncelerin  gerisinde  yatan 
zihin  durumlarını  tasvir  ve  analiz  etmeyi  amaçlar.  Bunun  için  öncelikle  ahlâkî  bir  karar 
almayı  sağlayan  inanç,  değer,  tasdik,  tasvip,  yatkınlık,  eğilim  gibi  bazı  temel  terimler 
üzerinde durulur.  kinci olarak bir ahlâk düşüncesinin bu terimler üzerine nasıl inşa edildiği 
gösterilmeye  çalışılır.  Ancak  liberallerin  ahlâkla  ilgili  ortak  bir  zihin  yapısı  olmadığı  için 
çalışmanın her iki bölümünde birbiriyle eş-zamanlı iki rakip düşünce ele alınır. Deontoloji, 
inanç  temelli  bir  yaklaşımdan  hareket  ederken  sonuççu  liberaller,  değer  temelli  bir 
yaklaşımı benimserler. 
Haklar temelli liberalizm veya tarafsızlık düşüncesi olarak liberalizm gibi isimlerle 
de  anılan deontolojik  liberalizmle  daha çok faydacılık  şeklinde  bilinen  sonuççu  liberalizm 
arasındaki  ayrımlar,  bu  çalışmanın  içine  dâhil  edilmemiştir.  Ancak  burada  ortaya  koyulan 
bakış  açısı,  bu  ayrımları  daha  belirgin  hale  getirecek  kavramsal  bir  çerçeve  hazırlamıştır. 
Nitekim bazı liberal düşünürlerin deontolojik mi yoksa sonuççu bir bakış açısına mı sahip 
olduğu  konusunda  genel  bir  kararsızlık  göze  çarpar.  Özellikle  birinci  bölümde  ortaya 
koyulan kavramsal çerçeve, bu tür bir zihin karışıklığını ortadan kaldıracak alt yapıyı sağlar. 
Nitekim  ikinci  bölümde,  özellikle  “Deontolojik  Liberalizm”  ve  “Sonuççu  Liberalizm” 
başlıkları altında bu tereddütleri tamamen giderecek bir bakış açısı verilmiştir. 
John Locke ve David  Gauthier (d. 1932) gibi düşünürlerin savundukları fikirlerin 
deontoloji mi yoksa sonuççuluk mu olduğu konusunda karar vermek zordur. Fayda, kişisel 
menfaat, haz duygusu gibi sonuççu unsurlara çokça vurgu yapmaları, bunların daha ziyade 
sonuççu düşünürler olduğu fikrini doğurur. Fakat sözleşme, doğal durum, başlangıç noktası 
gibi  terim  ve  ifadeler  ahlâkta  bireylerin  statülerini  birbirine  eşitleme  amacı  güder;  ahlâkî 
statülerin birbirine eşitlenmesi, haklar temelli deontolojik bir yaklaşımın çabası olabilir. Bu 
çalışma, bize bu türden ayrımları yapmayı sağlayacak bir ölçüt verir. 
Bu  tür  bir  çalışmayı,  farklı  şekillerde  yapmak  mümkündür.  Örneğin  bazı 
düşünürleri merkeze alarak bu konu ele alınabilir. Daha kuşatıcı olması kaygısıyla bu yola 
başvurulmadı ancak gerektiği durumlarda belirli düşünürlerin görüşleri ele alındı. 
Değer felsefesi, liberalizmde önemli bir yere sahiptir. Buna rağmen özellikle ahlâkî 
değer tartışmaları üzerinden liberalizmi konu alan çalışmalar çok azdır.
20
 Felsefenin en zor 
konularından  biri  olan  değer  felsefesi  üzerinden  bu  çalışmanın  yapılması,  hem  değer 
felsefesinin  zorluklarının  üstesinden  gelmek  hem  de  liberallerin  değer  düşüncesini  ortaya 
koymak gibi bir dezavantajı içinde barındırır. Bu zorluğu aşmak için birinci bölümde geniş 
                                                 
20
  
Bu  konuda  yapılan  çalışmalar,  karmaşık  ve  anlaşılması  güç  bulunduğu  için  olsa  gerek  çok  fazla  ön 
plana  çıkmaz.  Bu  bakış  açısıyla  yapılmış  en  önemli  çalışmalardan  biri,  Gerald  F.  Gaus’a  aittir.  Bkz. 
Gerald F. Gaus, Value and Justification: The Foundations of Liberalism, Cambridge University Press, 
Cambridge,  1990.  Bu  konuda  diğer  bir  çalışma  da  Elizabeth  Anderson’a  aittir.  Bkz.  Elizabeth 
Anderson, Value in Ethics and Economics, Harvard University Press, Cambridge, 1995. 

---

 
 
11 
bir  değer  analizine  girilmiş  ve  inanç  temelli  değer,  duygu  temelli  değer;  yatkınlık  olarak 
değer, eğilim olarak değer; aslî değer, talî değer; objektif değer, subjektif değer gibi oldukça 
ayrıntılı bir değer tasnifi yapılmıştır. 
Ahlâkî değer ve inançların gerekçelendirilmesini konu edinen ikinci bölüm, değer 
felsefesi  ile  epistemolojiyi  birlikte  ele  almanın  zorluğunu  içinde  barındırmasına  rağmen 
birinci  bölümde  ortaya  koyulan  bir  kavramsal  çerçeve  üzerinden  hareket  eder;  bu  yüzden 
birinci  bölümün  zorlukları  burada  göze  çarpmaz.  ki  bölüm  de  birbirinin  devamı 
niteliğindedir. Her iki bölümde de konu, problematik olarak (bir sorundan hareket ederek) 
ele  alınmaz;  çalışma,  daha  ziyade  liberal  düşüncenin  gerisinde  yatan  zihin  durumlarını 
anlamaya çalışan tasvirî ve analitik bir çalışmadır. 

---

I. BÖLÜM: L BERAL DEĞER TEOR LER  
1. Liberal  lkeler ve Ahlâk 
Liberalizm  ve  ahlâk  bir  arada  zikredildiğinde  farklı  ilişki  biçimleri  akla  gelir. 
Genellikle ilk önce liberalizmin ahlâkî yönünün bulunup bulunmadığı sorusu sorulur. John 
Locke, David Hume ve Adam Smith gibi ilk liberal düşünürlerden Robert Nozick (1938-
2002),  John  Rawls,  David  Gauthier  ve  Alan  Gewirth  (1912-2004)  gibi  yakın  dönem 
düşünürlerine kadar liberal gelenek içerisindeki düşünürler ahlâk üzerine yazılar yazdılar. 
Özellikle  son  yıllarda  bu  konuda  yazan  birçok  akademisyen  vardır.  Atilla  Yayla,  Ömer 
Demir,  Mustafa  Acar,  Fuat  Oğuz,  Henry  Hazlitt,  Michael  Novak,  Daniel  T.  Griswold, 
Charles K. Rowley, Suri Ratnapala, J. Huerto de Soto gibi birçok düşünür liberal ilkelerin, 
özellikle  de  piyasa sürecinin ahlâkî  olduğunu  veya en azından ahlâk  dışı  olmadığını  ileri 
sürerler.
21
 
Siyasî düşüncenin iki büyük hareketi olan liberalizmle sosyalizm arasındaki fikrî 
rekabeti göz önüne aldığımızda liberalizmle ahlâk ilişkisinde sosyalizmin liberalizme karşı 
yönelttiği  eleştiri
22
  ve  ithamlarla
23
  karşılaşırız.  Sosyalistler,  liberalizmi  sömürü,  soygun, 
baskı, şiddet, gerçeği inkâr gibi sıfatlarla nitelerler ve kapitalizmin “insan varoluşunun en 
derin yönlerinin metalaştırılmasına yapılan sistematik bir vurgu” içerdiğini iddia ederler.
24
 
Liberallerin  sosyalistlere  karşı  savunmaları  ve  karşı  söylemleri
25
  de  düşünüldüğünde 
liberalizm ve ahlâk ilişkisini bu şekilde ele alan geniş bir literatürle karşılaşırız.  
Bu iki ilişki biçimi, meta-etik olmaktan ziyade doğrudan naif ahlâk tartışmalarını 
esas alır. Örneğin serbest rekabetin “acımasız” ve “insafsız” bir düşünce olduğu fikri ileri 
                                                 
21
  
Bu  düşünürlerin  Piyasa  (özellikle  3  ve  4.  sayılar)  ve  Markets&Morality  dergilerinde  bu  konuda 
yayınlamış makaleleri vardır. Ayrıca bkz. Alan Hamlin, “The Moral of the Market”, Markets Morals 
and Community
, The Centre for Independent Studies, 1996, ss. 1-15. 
22
  
Örneğin Alasdair  MacIntyre, Erdem Peşinde, çev.:  Muttalip Özcan, Ayrıntı  yay.,  stanbul, 2001, ss. 
10, 180. MacIntyre, hem deontolojik hem de sonuççu liberal yaklaşımları “yıkıcı ve tehlikeli etkilere” 
sahip olarak niteler. 
23
  
Sosyalistler  genellikle  liberalizmin  piyasa  düşüncesini  betimlemek  için  “kapitalizm”  ifadesini 
kullanırlar. Aslında bu, ilk başta liberallere karşı sosyalist bir ithamdı. Bu itham, Hazlitt’in ifade ettiği 
ş
ekliyle piyasa düşüncesinin “materyalist, bencil, adaletsiz, ahlâksız, acımasızca rekabetçi, hissiyatsız, 
vahşi ve  yok edici” olduğu düşünce ve imalarını da içinde taşıdığı şeklindeydi. Fakat daha sonraları 
piyasa düşüncesini savunanlar, bu ithamların haksız olduğunu ifade eden birçok yazılar yazdılar ve bu 
kayıtla  kendilerine  “kapitalist”  denmesinde  bir  sakınca  görmediler.  Bkz.  Henry  Hazlitt,  Ahlâkın 
Temelleri
, çev.: Mehmet Aydın, Recep Taplamaz, Liberte yay., Ankara, 2006, s. 360, vd. 
24
  
Örneğin  Karl  Marx,  1844  Elyazmaları,  çev.:  Kenan  Somer,  Sol  yay.,  Ankara,  1993,  s.  122.  Marx, 
burada toprak ve mülkiyet sahibi olmayı soygunculuk olarak niteler. Jacques Gouverneur, Kapitalist 
Ekonominin  Temelleri
,  çev.:  Fikret  Başkaya,  mge  yay.,  Ankara,  1997,  ss.  262,  264,  267,  vd.;  S. 
Graham, “Hypercapitalism: A Political Economy of Informational Idealism”, New Media and Society, 
sayı 2 (2), ss. 131-156. 
25
  
Örneğin  David  R.  Henderson,  Robert  M.  McNab,  Thomas  Rozsas,  “Sosyalizmde  Gizli  Eşitsizlik”, 
Piyasa
, çev.: Atilla Yayla, sayı 14, ss. 3, 26. 

---