Anab L m dali

 
 
13 
sürülerek yapılan bir tartışmada/eleştiride temelde “acımasız” ve “insafsız” olmakla ilgili 
genel  ahlâkî  kabul  esas  alınır.  “Soygunculuk”,  “vahşîlik”  gibi  ithamlarda  bunu  daha 
belirgin  olarak  görürüz.  Fakat  liberalizm-ahlâk  ilişkisini  meta-etik  bir  bakış  açısıyla  ele 
almak farklı bir yöntemi gerektirir.  
Meta-etik,  ahlâkî  özellik,  ifade,  hüküm  ve  tavırların/tutumların  doğasını  inceler. 
O, hangi davranışların iyi veya kötü olduğu, nasıl davranmamız gerektiği gibi sorunlardan 
ziyade  ahlâkî  özelliklerin  ve  değerlerin  doğasını  anlamak  için  ahlâkî  iyiliğin  ne  olduğu 
üzerinde  durur.  Meta-etiğin  ilgilendiği  soruların  bir  kısmını  şu  şekilde  sıralayabiliriz: 
Ahlâkî  yargılara  ulaşmamızı  sağlayan  nedenler  nelerdir?  Bu  nedenleri  nerede  aramamız 
gerekir? Ahlâkî ifadelerin anlamı ve doğası nedir? Ahlâkî yargılar bize ne söyler? Ahlâkî 
yargılar  davranışların  nedenleri  olabilir  mi?  Ahlâkî  ifadelerin  doğruluğundan  ve 
yanlışlığından  bahsedebilir  miyiz?  Eğer  doğru  veya  yanlış  olabiliyorlarsa  bu  doğruluğa 
nasıl erişiriz?
26
 
Liberalizm-ahlâk  ilişkisini  meta-etik  bir  bakış  açısıyla  ele  almak,  diğer  ilişki 
biçimlerinden  çok  da  bağımsız  değildir;  ancak  farklı  olduğu  açıktır.  Bu  bakış  açısı 
liberallerin  ortaya  koydukları  ilke  ve  kurallardan  hareketle  bir  tasvir  yapmaktan  ziyade 
bunların  gerisinde  yatan  zihin  durumlarını  tasvir  etmeye  yönelir.  Bu  tasvir,  bir  taraftan 
liberalizm-ahlâk ilişkisinin derinlemesine anlaşılmasını sağlarken diğer taraftan liberalizme 
karşı yöneltilen ahlâk dışılık ithamlarının geçerliliği veya geçersizliği ile ilgili sağlam bir 
bakış  açısı  sağlar.  Onların  zihin  yapısı  konusundaki  tasvirlerin  anlaşılır  bir  zemine  sahip 
olması  için  liberal  ilkelerden  bahsetmek  yerinde  olacaktır.  Bu  konuya  geçerken  şunu  da 
tekrar  hatırlamakta  fayda  vardır.  Liberalizm  üzerine  yazan  düşünürler,  genellikle  ahlâk 
üzerine  de  yazılar  yazmışlardır.
27
  Bu  açıdan  bakıldığında  üzerinde  durulması  gereken 
temel  sorunlardan  biri  de  bu  düşünürlerin  liberalizm  üzerine  yazmış  oldukları  yazılarla 
                                                 
26
  
David  Copp,  “Introduction:  Metaethics  and  Normative  Ethics”,  The  Oxford  Handbook  of  Ethical 
Theory
,  Oxford  University  Press,  Oxford,  2006,  s.  6.  Meta-etiğe  en  iyi  örneklerden  birisi  George 
Edward Moore’un kitabıdır. Moore kitabında ahlâkî ifadelerin ve iyiliğin doğasını tartışır. Bkz. G. E. 
Moore, Principia Ethica (PE), Cambridge University Press, Cambridge, 1978. 
27
  
Bu  tespit  neredeyse  bütün  liberal  düşünce  geleneği  için  geçerlidir.  Liberalizmin  ilk  kaynaklarından 
biri,  John  Locke’un  The  Second  Treatise  on  Civil  Government’tır  (Sivil  Yönetim  Üzerine  kinci 
Deneme).  Bununla  birlikte  Locke’un  An  Essays  Concerning  Human  Understanding  ( nsan  Anlığı 
Üzerine  Bir  Deneme)  adlı  kitabının  bazı  bölümleri  ahlâkla  ilgilidir.  David  Hume,  “Of  Commerce” 
(Ticaret Hakkında) ve “Of Interest” (Kâr Hakkında) gibi ticaret üzerine makaleler yazdı. Ayrıca onun 
A  Treatise  of  Human  Nature
  ( nsan  Doğası  Üzerine  Bir  nceleme)  kitabının  bazı  bölümleri  ile  An 
Enquiry  Concerning the Principles of  Morals 
(Ahlâkın  lkeleri Üzerine Bir  nceleme) kitabı ahlâkla 
ilgilidir. John Stuart Mill’in On Liberty (Hürriyet Üzerine) ve Principles of Political Economy (Politik 
Ekonominin  lkeleri)  kitapları  liberal  ilkelerin  ortaya  koyulduğu  temel  kitaplar  olarak  kabul  edilir. 
Diğer taraftan Mill, temel ahlâk metinlerinden biri kabul edilen Utilitarianism (Faydacılık) kitabını da 
yazdı.  Bu  listeyi  günümüz  liberal  düşünürlerine  kadar  sıralayabiliriz.  Fakat  günümüzde  bunlar  ayrı 
ayrı kitaplarda değil liberal ilkeler ve ahlâk tartışmaları aynı kitap içinde ele alınır. John Rawls’ın A 
Theory of Justice
 (Bir Adalet Teorisi), Robert Nozick’in Anarchy State and Utopia (Anarşi Devlet ve 
Ütopya),  David  Gauthier’in  Morals  by  Agreement  (Anlaşmaya  Dayalı  Ahlâk)  gibi  kitapları,  liberal 
ilkeleri ve etik yaklaşımları birlikte ele alan eserlerdir. 

---

 
 
14 
ahlâk üzerine yazdıkları arasında bir ilişkinin bulunup bulunmadığıdır.  
Genel  bir  bakış  açısıyla  söylersek  ilk  dönem  liberal  düşünürler,  liberalizm  ve 
ahlâk  tartışmalarının  birbirinden  ayrı  olduğunu  ifade  etmediler  fakat  onları  birlikte  ele 
almaya da çalışmadılar. Fakat dikkatle baktığımızda bu düşünürlerin hem liberalizm hem 
de  ahlâk  üzerine  yazdıkları  kitaplar  arasında  fikri  bir  bağlantının  olduğu  görülür.  Adam 
Smith,  ahlâk  tartışmalarının  en  önemli  eserlerinden  biri  olan  The  Theory  of  Moral 
Sentiments
  (Ahlâkî  Duyular
28
  Teorisi)  ile  ekonomik  liberalizmin  temel  kitaplarından 
sayılan The Wealth of Nations (Milletlerin Zenginliği) adlı kitapların yazarıdır.  
Smith’in  bu  iki  kitabı  arasında  faydacılığa/sonuççuluğa  dayalı  bir  ilişki  vardır. 
Her iki kitapta da “fayda” teriminin çok önemli bir yeri vardır. Smith, Moral Sentiments’da 
faydacı  ahlâka  eğilir  ve  Hume’un  “bizim  bir  şeyin  faydasını  sadece  sonucunda  elde 
edeceğimize  inandığımız  hazdan  dolayı  tasvip  edebileceğimiz”  şeklindeki  anlayışını 
eleştirir.  Smith’e  göre  fayda,  iyi  ve  hoş  sonuçlara  karşılık  gelir.  Smith,  Hume’un  bu 
anlayışını  şöyle  yorumlar:  “Bizim  beğeni  veya  beğenmememizin  birinci  ya  da  ilkesel 
kaynağı, bu fayda veya acının olmaması görüşü değildir… Zira her şeyden önce erdemin 
tasvip  edilmesi,  iyi  bir  şekilde  düzenlenmiş  bir  binayı  bizim  tasvip  ettiğimizde  ortaya 
koymuş  olduğumuzla  aynı  türden  bir  duygu  olması  mümkün  değildir.  Aynı  şekilde  bir 
ş
ifoniyeri  tavsiye  etmemizin  nedenleri  ile  bir  kişiyi  överkenki  nedenlerimiz  aynı 
olmamalıdır.”
29
  Yine  “tasvip  duygusu  sürekli,  faydanın  anlamından  oldukça  farklı  bir 
uygunluk  anlamını  içinde  barındırır.”  Smith,  faydanın  bir  araçtan  veya  aracı  bir  iyiden 
daha fazla bir şey olmadığını söyler ve bunu bizim, ekonomi bilimine temel olarak kabul 
edebileceğimizi;  ancak  ahlâka  aynı  şekilde  temel  kabul  edemeyeceğimizi  ileri  sürer. 
Açıkçası Smith, ahlâkta faydacı unsurlara yer vermekle birlikte faydaya ahlâkî bir öncelik 
vermekten kaçınmıştır.
30
 O, stoiklerin, özellikle de Cicero (M.Ö. 106-43)’nun fikirleri ile 
faydacılığı birleştiren eklektik bir düşünce ortaya koyar.
31
 
Moral  Sentiments
’ta fayda,  ahlâkî  davranışa  sevk  eden  temel  etken  olarak  kabul 
                                                 
28
  
“Sentiment”  kelimesi,  Türkçe’ye  genellikle  “duyu”  olarak  çevrilir.  “Sentiment”  duyu,  duygu  ve 
duyarlılık  gibi  anlamlara  gelir.  Smith’in  kitabında  kullandığı  şekliyle  “sentiment”,  bu  üç  anlamı  da 
içinde barındıran bir içeriğe sahiptir. “Moral Sentiments” ifadesini aslında “ahlâkî duyarlılık” şeklinde 
çevirebiliriz.  Francis  Hutcheson,  David  Hume  ve  Adam  Smith,  ahlâkî  duyarlılığı,  beş  duyu 
organımızın algılarına benzer türden bir duyu algısı olarak görürler. Ahlâkî duygu, insanın altıncı bir 
duyusudur. Nitekim Smith’in hocası Hutcheson, buna “moral sense” (ahlâk duyusu) adını verir. Göz, 
görmemizi;  kulak duymamızı; burun koklamamızı sağladığı gibi duygu da duyarlılığı ve hislenmeyi 
sağlayan  bir duyu algısıdır.  Bununla ilgili  olarak  Bkz.  Francis  Hutcheson, An Essays  on  the Nature 
and  Conduct  of  the  Passions  and  Affections,  with  Illustrations  on  the  Moral  Sense
,  editör:  Aaron 
Garrett, Liberty Fund, Indianapolis, 2002; Ali Taşkın, “Francis Hutcheson’da Ahlâk Duyusu Kavramı 
ve Motivasyon Kuramı”, Felsefe Dünyası, sayı 42, 2005, s. 91. 
29
  
Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, Oxford University Press, editör: A. L. Macfie ve D. D. 
Raphael, Oxford, 1976, s. 188; A. L. Macfie, “Adam Smith’s Moral Sentiments as Foundation for His 
Wealth of Nations”, Oxford Economic Papers, vol. 11, no. 3, 1959, s. 209. 
30
  
Smith, age., s. 210. 
31
  
Age
., ss. 207, 208. 

---