Anab L m dali

 
 
15 
edilmez ancak o, ekonomik faaliyetlerin kaynağı olarak tanımlanır. Smith, toplum olmanın 
temel  direğinin  fayda  olamayacağını  düşünür.  Fayda  özellikle  ekonomik  başarıların 
temelinde  yatan  dürtüdür.  Fakat  faydadan  önce  adaletin  gelmesi  gerekir.  Adaletsiz  fayda 
bir  yıkımdır.  Smith’e  göre  adaletle  fayda  arasındaki  ilişkiyi  sağlayacak  şey,  insanda  var 
olan  “doğal  bir  toplum  sevgisidir”.  O,  buna  “sempati”  adını  verir.  Sempati,  tüm  insan 
faaliyetlerinin temel direğidir.
32
 
Smith’e  göre  sempati  bir  duygudur.  O,  şefkat  ve  merhamet  gibi  duygularımızın 
içinde  ortak  olarak  bulunan  bir  şeydir  ve  başkalarının  acılarını  dostça  hissetmemizi 
sağlar.
33
 Sempati, bir bencillik ilkesi değildir, bir duygudur ama bir bencillik duygusu da 
değildir.  Sempati,  bir  adama  kendisi  bu  durumu  yaşamıyor  olsa  bile  doğum  yapan  bir 
kadının acısını  fark  etmesini  sağlatır.  Yine  sempati,  komşusunun  yaşadığı  büyük  acıların 
kendi  küçük  dertlerinden  daha  önemli  olduğunu  fark  ettirebilir.  Bu  yüzden  o,  bencillikle 
ilgili bir şey değildir.  
Smith,  beklentilerimiz  ve  duygularımızla  ilgili  olan  fayda  terimine  ahlâk  ve 
ekonomide  aynı  önemi  vermez.  O,  faydayı  ekonominin  temel  terimi  olarak  görürken 
ahlâkın  tali  terimi  olarak  görür.  Fakat  onun  için  ahlâk  ve  ekonomide  ortak  öneme  sahip 
olan terim “sempati”dir. Sempati, ahlâk ve ekonominin duygusal temeline işarete eder. O, 
sempatiyi  “toplumun  gerçek  çimentosu”  (effective  cement  of  society)  olarak  kabul  eder. 
Bu  yüzden  sempati,  ahlâk  ve  ekonominin  ortak  terimidir  ve  her  türden  tutkularımızdaki 
dostluk  hislerimizi  göstermekte  kullanacağımız  bir  duygudur.
34
  Tarafsız  gözlemci  ifadesi 
de onun düşüncesinde önemli bir yere sahiptir. Tarafsız gözlemci, sempati yoluyla bizim 
eylemlerimizi takdir veya tekdir etme hakkına sahip (üçüncü) kişiye işaret eder. O, ahlâkî 
bir faildir.
35
 Bu ifade, tarafsızlığı içeriyor olması açısından rasyonel bir çabayı ifade eder. 
Smith’e  göre  tarafsız  gözlemci,  duygusal  taleplere  rasyonel  bir  ölçüt  getirir.  Fayda  ve 
adaletin bir arada bulunması gerektiği gibi duygu ve aklın da bir arada bulunması gerekir. 
Ancak bu yaklaşım, onun düşüncesini deontolojik yapmaz. Çünkü tarafsız gözlemci, ahlâkî 
                                                 
32
  
Smith,  age.,  ss.  79-84.  Smith,  faydanın  adaleti  sağlamakta  yetersiz  kalacağını  söyler.  Aslında  o,  bu 
dünyada mutlak adaletin de olamayacağını, bunu sağlayacak olanın sadece Tanrı olduğunu kabul eder. 
Ayrıca Smith’e göre Tanrı, bir deux ex machine’dir. Bu ifade, işleyişin aksayan yönlerini el altından 
düzelten bir Tanrı’ya işaret eder. Tanrı, Smith’in “görülmez el”inin sahibidir. Bkz. MS, s. 185. Ayrıca 
Smith’in  hem  ahlâk  hem  de  ekonomi  üzerine  görüşlerinde  Tanrı  düşüncesinin  yeri  hakkında  bkz. 
Athol  Fitzgibbons,  Adam  Smith’s  System  of  Liberty,  Wealth  and  Virtue:  The  Moral  and  Political 
Foundations of The Wealth of Nations
, Clarendon Press, Oxford, 1995, ss. 25-44. 
33
  
Smith, age., s. 13. 
34
  
Age
., s. 13. 
35
  
Age., s. 100. Ahlâk tartışmalarında “tarafsızlık” terimi genel olarak deontolojik bir anlamı ifade eder. 
Tarafsızlık,  kişinin  kendisini  bireysel  menfaatlerinden,  beklentilerinden  ve  içinde  bulunduğu 
ekonomik ve sosyal koşullardan soyutlayarak karar vermesini veya davranışta bulunmasını ifade eder. 
Tarafsızlık  düşüncesinde  ahlâkî  fail,  ahlâkî  bir  karar  alırken  kendisinin  veya  diğer  bireylerin  içinde 
bulunduğu  koşulları  göz  ardı  eden  soyut  bireydir.  Dolayısıyla  tarafsızlık,  kontenjan  ve  şartlı  değil 
zorunlu ve kesin ahlâkı ifade eder. Bkz. Margaret Moore, age., ss. 38, 41, 49. 

---

 
 
16 
faili gözlemlerken kendisi de bir ahlâkî faildir ve bu esnada gözlemlediği kişi kendisi için 
tarafsız  gözlemci  olur.  Bu  açıdan  tarafsız  gözlemci  sempatiye  rasyonel  bir  karakter 
kazandırırken  bireysel  beklentileri  genellemek  veya  soyutlamak  gibi  bir  işleve  sahip 
değildir.
36
 
Smith, Wealth of Nations’da ekonomi insanını tasvir ederken Moral Sentiments’ta 
basiret  ve  erdem  sahibi  insanı  tasvir  eder.  Ancak  o,  bu  iki  insan  tipinin  birbirinin  karşıtı 
olduğunu  düşünmez.  Ekonomik  insan  ve  erdemli  insan,  toplumu  geliştirmeye  çalışan 
kişiler olarak ortak bir amaca hizmet ederler. Smith bunları insanın birbirini tamamlayan 
iki  yönü  olarak  görür.
37
  Ancak  her  iki  kitap  arasındaki  ilişki,  sürekli  sorgulanmıştır. 
Smith’in  ahlâk  anlayışında  kişisel  çıkarı  (fayda)  sınırlandırma  eğilimine  rağmen 
ekonomiye  dair  düşüncelerinde  kişisel  çıkara  daha  fazla  anlam  ve  önem  yüklemesi,  bazı 
düşünürler  tarafından  bir  tutarsızlık  olarak  değerlendirilmiştir.
38
  Athol  Fitzgibbons, 
Smith’in  kişisel  menfaat,  kendini  sevme  (self-love)  gibi  fayda  temelli  terimleri  Moral 
Sentiments
’ta Wealth of Nations’a göre daha fazla kullandığı tespitinde bulunur ve bunun 
önemli bir veri olduğunu düşünür. Ona göre fayda terimine atıfların fazlalığının temelinde 
Bernard  Mandeville  (1670-1733)’in  ahlâkı  sadece  tek  bir  insanî  duyguya,  kendini  sevme 
veya  aynı  anlama  gelen  kişisel  menfaat  duygusuna  bağlayan  yaklaşımına  karşı  faydanın 
kendi  ahlâk  düşüncesindeki  yerini  belirginleştirmekti.  Nihaî  olarak  Fitzgibbons,  Smith’in 
ekonomik  büyümenin  temeline  ahlâkı  koyduğunu  ileri  sürer.
39
  Bu  konudaki  farklı 
yaklaşımları  göz  önünde  bulundurduğumuzda  dahi  Smith’in  hem  ahlâkın  hem  de 
ekonominin  temellerini  insan  duygularında  aradığını  söylemek  zor  olmaz.  Nitekim  bazı 
düşünürler,  Wealth  of  Nations’ı  Moral  Sentiments’in  ekonomideki  mantıksal  uzantısı 
olarak görürler.
40
 
“Değer”  terimi  de  Smith’in  her  iki  kitabında  merkezi  bir  yere  sahiptir.  Moral 
Sentiments
’ta  Smith,  değerin  bizde  bir  binanın  şekli,  bir  yemeğin  tadı  gibi  memnuniyet 
                                                 
36
  
Macfie,  Smith’in  düşüncesinde  aklın  duyguyu  “tarafsızlığa”  ve  “bilince”  bağladığını  ve  bunu 
sağlayacak akıl düşüncesinin de ancak bir pratik akıl olacağını ileri sürer. Bu yönüyle onun Hume’dan 
ayrıldığını söyler ve deontolojik bir yaklaşım içinde olduğu ileri sürer. Bkz. Macfie, agm., ss. 216-7. 
Oysa  deontolojide  bireysel  beklentilerin  genellenmesi  ve  soyutlanması  esastır.  Yani  bireyler,  kendi 
beklentileri  ile  toplumun  diğer  üyelerinin  beklentilerinin  “uyuşmasını”  gözetmek  zorundadırlar. 
Smith’e  göre  ise  bir  uyuşma  değil sadece tasvip  gereklidir. Bireyler, başkaları  için tasvip ettiklerini 
ş
eyleri  kendileri  için  tasvip  etmeyebilirler.  Başka  bir  ifade  ile  kendilerine  layık  gördüklerini 
başkalarına layık görmeyebilirler. Elbette bu layık görmeme, diğer kişinin de onu kendisi için tasvip 
etmesine bağlıdır. Bu konuda daha detaylı bilgi için bkz. Hasan Yücel Başdemir, “ skoç Aydınlanma 
Etiği: Hutcheson, Hume ve Smith”, Liberal Düşünce Dergisi, sayı 37, Bahar, 2005. 
37
  
Macfie, agm., s. 220. 
38
  
Agm.
, s. 210. 
39
  
Fitzgibbons, age., ss. 137, 139. 
40
  
Robert B. Ekelund, Jr., Robert F. Hébert, “Adam Smith: Sistem Kurucusu”, Piyasa Dergisi, sayı 12, 
2004,  s.  123;  Ekrem  Erdem,  Fahri  Şeker,  “Milletlerin  Zenginliği’nde  Ahlâk  Zenginliği:  Smith’in 
Piyasa ve Ahlâk Anlayışı Üzerine”, Piyasa Dergisi, sayı 12, 2004, s. 158. 

---