Anab L m dali

 
 
174 
olduğunu ileri sürer. Doğa, toplum için insanı şekillendirdiğinde mutlu olması için ona 
orijinal bir arzu ve orijinal bir “kardeşlerini incitmekten kaçınma duygusu” bahşetti ve 
insan başkalarının tasviplerindeki mutluluk hissini ve tasvip etmemelerindeki acı hissini 
öğrendi.
493
 
Adam  Smith’i  günümüz  açısından  önemli  kılan  düşüncelerinden  biri,  onun 
adaletle  yardımseverlik arasında  kurduğu  ilişkidir.  Ona  göre  adaletin  ölçüsü,  bilme ve 
mecbur  kalma  değildir.  Smith,  adalet  kurallarının  acıma  duygusundan  ve  bu  duyguyu 
rahatsız eden davranışları beğenmemekten kaynaklandığını düşündü. Yardımseverliğin 
ve  adaletin  olmaması,  memnuniyetsizlik  uyandırır  ve  haksız  davranış,  karşısında  daha 
güçlü bir hissi doğurur. Bu tepki, devlet müdahalesi olmaksızın sürgün etme, toplumdan 
dışlama,  organizasyonlara  katılımı  engelleme,  alış-verişi  kesme,  dinî  gruptan  çıkarma 
(aforoz) ve ihtarda bulunma gibi toplumsal ve dinî baskı ve bazı durumlarda da kendi 
haline bırakma yoluyla oluşabilir.
494
  
Bu  düşünceler,  iki  kavramın  iç  içe  girdiği  izlenimini  verebilir.  Smith’e  göre 
yardımseverliğin  olmaması  tasvip  edilecek  bir  şey  değildir;  ancak  onu  zorla  yaptırma 
teşebbüsü,  daha  uygunsuz  bir  tavır  olacaktır:  “Onu  ihmal  etmek,  milleti  birçok 
düzensizlik,  kargaşa  ve  şok  edici  kötülüklerle  karşı  karşıya  getirir  ve  onu  yapmaya 
zorlamak  da  özgürlük,  güvenlik  ve  adalet  için  hayli  yıkıcı  olur.”
495
  Adalet  ve 
yardımseverlik  duygularının  kaynağı  aynıdır.  Adalet,  toplum  için  çok  daha  büyük  bir 
öneme  sahiptir.  Bu  yüzden  devlet,  adaleti  teşvik  etme  konusunda  etkili  ve  yetkili 
olabilir;  ancak  devlet,  yardımseverliği  sadece  “öğüt  ve  ikna”  yöntemiyle  teşvik 
edebilir.
496
  Zorla  para  vermek,  yardımseverlik  sayılamaz.  Bu  şekilde  Smith, 
yardımseverliğin ve özel mülkiyetin birbirine feda edilemeyecek kadar önemli olduğunu 
vurgulamıştır. 
Hume ve Smith’in tarafsız gözlemci teorisine göre bir eylem, kendi başına iyi 
olduğu  için  tasvip  edilemez;  belirli  nedenlerden  dolayı  tarafsız  gözlemcinin  bu 
eylemleri  tasvip  ediyor  olması  nedeniyle  eylemler  iyi  ve  erdemlidir.  Fakat  onlar, 
gözlemcilerin tepkilerinin ne  şekilde olması  gerektiği  ve  ahlâkî  dürtülerin açıklanması 
konularında uzlaşamazlar. Yine onlar, failin dürtüsü ile gözlemcinin onayının/tasvibinin 
ortak bir noktada buluşup buluşamayacağı noktasında da ihtilaf ederler.  
Hume  ve  Smith’in,  Francis  Hutcheson  (1694-1746)’dan  mülhem,  bir  ahlâkî 
karar  alma  mekanizmaları  vardır.  Bizim  ahlâkî  kararlarımızın  erdemliliği,  tarafsız 
                                                 
4
4
9
9
3
3
  
Smith, age., s. 113. 
4
4
9
9
4
4
  
Ratnapala, agm., s. 220. 
4
4
9
9
5
5
  
Smith, age., s. 79. 
4
4
9
9
6
6
  
Age.
, s. 81. 

---

 
 
175 
gözlemcilerin  bizim  duygularımızı  paylaşıyor  olmasına  (sempati)  ve  dolaylı  olarak 
davranışlarımızı  tasvip  etmesine  bağlıdır.  Aynı  şekilde  biz  karar  alırken,  tarafsız 
gözlemcilerin duygularını ve ihtiyaçlarını göz önüne almak zorundayız. O halde ahlâkî 
karar,  bizim  kendi  başımıza;  ancak,  kendimizi  merkeze  koymadan  aldığımız  karardır. 
Hume  ve  Smith,  bu  sürecin  iyi  bir  şekilde  işlemesinde  geleneksel  yapının  veya 
alışkanlıklarımızın  bize  yardımcı  olacağını  ileri  sürer.  Fail  ve  gözlemciler,  karar 
sürecinde daha önceki alışkanlıklardan istifade edecekler; farklı kararların alınmasında 
bu alışkanlıkların çağrışımından faydalanılacaktır. 
b. Faydacılık 
Klasik faydacılığın en önemli savunucuları Jeremy Bentham, John Stuart Mill, 
Henry  Sidgwick  (1838–1900),  Richard  M.  Hare  ve  Peter  Singer  (d.1946)’dir  (bunlara 
John  C.  Harsanyi  (1920–2000),  James  Griffin,  D.  W.  Haslett,  Derek  Parfit,  Thomas 
Nagel ve bir pragmatist olan Richard Rorty (1931-) gibi çağdaşları da ilave edebiliriz). 
En  genel  anlamıyla  faydacılık,  ahlâkî  açıdan  doğru  eylemin  toplumun  üyelerine  en 
büyük  mutluluğu  getiren  eylem  olduğunu  savunur.  Bu  tanım,  klasik  faydacılıkla  ilgili 
iki unsuru içinde barındırır: 1.  nsanın mutluluğu önemlidir; ahlâkın amacı da bu insanî 
mutluluktur  2.  Ahlâkî  kuralların  insanın  mutluluğu  üzerindeki  sonuçlarıyla  sınanması 
gerekir.
497
 Klasik faydacılık, bunu fayda ilkesi olarak adlandırır. Diğer taraftan üçüncü 
bir unsur vardır: 3. Faydacılık, bize isteklerimizi uygun bir şekilde tatmin etmemizi ve 
tutarlı ahlâkî karar almamızı sağlayacak bir süreç ve yöntem sunar. 
Klasik faydacılık, bir eylemin sadece fayda ilkesine uygun olması durumunda 
doğru  olacağını  savunur.  Fayda  ilkesine  göre  bir  eylem,  alternatiflerinden  daha  fazla 
sonucunda  bize  mutluluk/haz  sağlıyor  veya  bizi  acıdan  uzaklaştırıyorsa  doğrudur. 
Günümüzdeki  metinlerde  haz  ve  mutluluk  yerine  refah  kelimesi  kullanılmaktadır.  Bir 
eylemin  sonuçlarının  değeri,  yalnızca  bireylerin  refahına  dayanarak  belirlenir.  Ahlâkî 
açıdan  doğru  eylemler,  faydayı  en  üst  seviyeye  çıkaranlardır.  Klasik  faydacılık,  bir 
eylemin sadece fayda ilkesine uygun olması durumunda doğru olacağını savunur. Fayda 
ilkesine  göre  bir  eylem,  alternatiflerinden  daha  fazla  sonucunda  bize  mutluluk/haz 
sağlıyor  veya  bizi  acıdan  uzaklaştırıyorsa  doğrudur.  Günümüzdeki  metinlerde  haz  ve 
mutluluk  yerine  refah  kelimesi  kullanılmaktadır.  Bir  eylemin  sonuçlarının  değeri, 
yalnızca bireylerin refahına dayanarak belirlenir. Ahlâkî açıdan doğru eylemler, faydayı 
                                                 
497
  
Kymlicka, age., ss. 13, 16. 

---