Analizatorların struktur və funksional təşkili

Akkomodasiya.Gözün optik sisteminin sayəsində gözdə həm uzaqda,həm də yaxında yerləşən əşyanın əksinin torlu qişada təsviri təmin olunur. Bu hadisə gözün akkomodasiya qabiliyyəti adlanır. Akkomodasiyanın təmin olunması göz billurunun formasını dəyişə bilməsi sayəsində mümkün olur. Billur hər iki tərəfi qabarıq olan şəffaf cisimdir. Billur kənarlardan (perimetrdən) kirpik əzələləri ilə əhatə olunmuşdur.Bu əzələlərin yığılması billurun əyriliyini dəyişdirir, onun daha qabarıq və ya daha yastılaşmış vəziyyət almasına səbəb olur.Bu zaman billurun şüanı sındırma gücü dəyişilir, o yaxında və ya uzaqda yerləşən əşyanın əksinin torlu qişada fokuslanmasını (alınmasını) təmin edir.

Bəzən billur əşyanın surətini torlu qişada düzgün fokuslandırılmasını təmin edə bilmir, nəticədə görmə qabiliyyətində qüsur yaranır.Əgər billur şüanı çox sındırır və ya göz almasının uzunluğu artırsa, belə halda insan uzaqda yerləşən əşyanı pis görür, yaxından görmə hadisəsi baş verir.Əksinə, əgər billurun qabarıqlığı azalarsa (yaşlı adamlarda) və ya göz almasının qısalması uzaqdan görməyə səbəb olur və belə adamlar yaxında yerləşən əşyanı pis görürlər ( şəkil). Belə halda, yəni yaxından və ya uzaqdan görmənin qüsurlarınıaradan qaldırmaq üçün həkim məsləhəti ilə müxtəlif dioptriyalı eynəklərdən istifadə etmək lazım gəlir.Eynəklər fərdi qaydada seçilir.

Çöpcüklər və kolbacıqlar müxtəlif çıxıntısı olan neyronlardır.İşıq şüası bu çıxıntıların üzərinə düşərkən, onlarda fotokimyəvi reaksiyalar gedir-rodopsin adlanan zülal maddəsi parçalanır.Parşalanma məhsulları fotoreseptorların membran potensialını dəyişdirir, nəticədə onunla əlaqəli olan torlu qişanın neyronlarında oyanma yaranır. Bu oyanma görmə sinirləri vasitəsilə baş beynin böyük yarımkürələri qabığının görmə mərkəzinə nəql olunur.Görmə mərkəzində oyanma təhlil olunur və insanda görmə duyğusu yaranır.

Çöpcüklər və kolbacıqlar yalnız formasına və quruluşuna görə deyil, funksiyalarına görə də fərqlənirlər. Çöpcüklər alaqaranlıqda görmək üçün uyğunlaşmışlar, lakin insan əşyanın rəngini fərqləndirə və aydın görə bilmir. Kolbacıqlar-reseptorları gündüz işığında görməyə uyğunlaşmışlar .Onlar parlaq işıqları qəbul edir və müxtəlif rəngləri fərqləndirirlər. Rəngləri fərqləndirə bilmək üçün kolbacıqların üç növü var: bir növ qırmızı rəngləri,başqası yaşıl rəngləri, üçüncüsü –göy rəngləri yaxşı fərqləndirir.Bu üç növ kolbacığın müəyyən nisbətdə oyanması digər rəngləri qavramağa imkan verir.Belə hadisələr də olur ki, adamlar bir neçə rəngi fərqləndirə bilmir (bu hadisə rəng korluğu , daltonizm adlanır). Bu hadisə müəyyən növ kolbacığın funksiyasının pozulması ilə əlaqədardır.

Görmənin adaptasiyası. Görmə orqanı reseptorlarının işıq şüasının təsirinə qarşı həssaslığı fenomenal (müstəsna) səviyyədə yüksəkdir.Göz bir neçə kvant işığı tuta bilir. Heç bir fiziki qurğu görmə orqanı qədər işıq şüasının təsirinə qarşı yüksək həssaslıq göstərə bilmir.

Lakin fotoreseptorların işıq şüasının təsirinə qarşı həssaslığı həmişə eyni səviyyədə olmur.Parlaq işıqda fotoreseptorların həssaslığı düşür,qaranlıqda yüksəlir. İşıq şüasının təsirinə qarşı fotoreseptorların həssaslığının dəyişilməsi sayəsində insanın gecə və gündüz əşyanı qavraya bilməsi mümkün olur. Görmə orqanı qaranlığa və işığa adaptasiya oluna bilir: məsələn, işıqdan qaranlığa keçdikdə - işıq adaptasiyası fərqlənir.

Müasir tədqiqatlar göstərir ki, adaptasiyanın yaranmasının səbəbi görmə piqmentlərinin toplanması və ya sərf olunması ilə əlaqədardır.İşıq süasinin təsiri altında fotoreseptorların piqmentləri parçalanır və onların işığa qarşı həssaslığı düşür.Bununla əlaqədar olaraq əgər hərəkətsiz əşyalara baxılarsa belə halda fotoreseptorlarda piqmentlər parçalanır və onların torlu qişada əksinin alınması pozulur.Lakin həm hərəkətli, həmçinin də hərəkətsiz əşyalara baxılarsa, görmə orqanı xüsusi əzələlərin iştirakı sayəsində həmişə hərəkətdə olur.

Gözün motorikası (hərəkəti)-bütün növ qavrama aktivliyinin,o cümlədən uşaq və yeniyetmələrdə ayrılmaz ayrılmaz komponentidir.Görmə orqanı obrazlı şəkildə deyilsə, əşyaları yoxlayır onlarda zərurui detalları fərqləndirir.Xarici əlamətinə görə göz bu zaman hərəkətsiz qalır, onun hərəkəti saniyənin yüzdə bir anında baş verir və mikroskopik vüsətdə ( miqyasda) dəyişilir. Saniyənin hər anında yeni fotoreseptorlarda oyanma yaranır. Oyanma keçəndən sonra həmin sahədə bərpa olunma prosesi gedir.Gözün hərəkəti göz yuvasının dibindən göz almasının xarici səthinə 6 ədəd əzələnin bağlanması sayəsində mümkün olur.Əzələlərin yığılması göz almasının üç qarçılıqlı perpendkuliyar müstəvidə hərəkətini təmin edir. Bu insana müşahidə obyekti ilə ətraflı tanış olmaq və onun hərəkətini dəqiq izləmək imkanı verir.

Fermentlərin həzmdə əhəmiyyəti.

Fermentlər xüsusi zülal mənşəli birləşmələrdir. Fermentlər kimyəvi reaksiyaların sürətini dəyişir (ferment -latınca fermentum -qıcqırma, maya deməkdir). Bütün canlı orqanizmlərdə fermentlər var və onlar bioloji katalizator funksiyası daşıyırlar (katalizator yunanca katalysis -parçalayan deməkdir). Fermentlərin iştirakı olmadan kimyəvi reaksiyaların sürəti lazımi səviyyədə ola bilməz. Fermentlərin aktivliyi bir çox faktorlardan asılıdır. Fermentlər yalnız kimyəvi reaksiyaların sürətinin dəyişilməsini deyil, həmçinin də onları tənzim edirlər. Reaksiyaların sürətinin dəyişilməsində fermentlərin əhəmiyyəti olduqca böyükdür.Sidik cövhərinin uyğun fermentin təsirindən parçalanma sürəti 10⁷ dəfə yüksəlir. Bu fermentin bir molekulu saniyədə 10000 molekul sidik cövhərini parçalayır. Hər bir hüceyrədə təxminən minə yaxın ferment saxlanılır. Orqanizmin mövcudluğu, onda bütün həyati proseslərin gedişini, maddələr mübadiləsinin fasiləsizliyini təmin edən fermentlərin olmasından asılıdır. Fermentlərin tərkibi ancaq zülallardan və ya əlavə qruplardan təşkil olunmuşdur. Əlavə qruplara zülal daşıyıcıları və qeyri- zülali hissələr aiddir. Fermentin zülal hissəsi zülal daşıyıcısı və ya apoferment adlanır. Əlavə qeyri –zülalı hissə-prostetik qrup ilə zəif birləşməyə daxil olur və asanlıqla ondan ayrılır. Müəyyən olunmuşdur ki, vitaminlərin əksəriyyəti orqanizmdə koferment funksiyasını daşıyır. Nukleotidlər, RNT və başqa mürəkkəb birləşmələr kofermentlərə aiddir. İkivalentli kationların (Ca ²⁺,Sn⁺⁺ ,Mn ⁺⁺, Mg⁺⁺ , Co⁺⁺ ) iştirakı zamanı bəzi fermentlərin aktivliyi daha yüksək olur.