|
And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam
|
səhifə | 3/11 | tarix | 14.06.2018 | ölçüsü | 1,62 Mb. | | #48974 |
| ünvanına baxın.
34-Hz.Ali (as) deyir ki: Bilin ki Allahın salatı ONA və soyuna olsun, Məhəmmədin soyu göydəki ulduzlar kimidir; bir ulduz itdimi, o biris(n)i doğular; Allahın lütflərinin sizə verildiyini görürəm mən; sizə də ümid etdiyinizi göstərəcək.
Nehc'ul Belaga,Hutbe:100
35-Hz.Ali (as) deyir ki: "Kimin diləyi uzanar gedərsə pis işləri də çoxalar gedər."
Nehcul Belağa, Sözlər.
36-Hz.Ali (as) deyir ki:"ı tərəfindən adamın aç qalınca, alçaq adamın, qarını doyunca hücumundan qorxun"
Nehcul Belağa, Sözlər.
37-Hz.Ali (as) deyir ki: "Onlardan nifrətin, onlara düşmənliyin, onları doğru yola çağırmadan, onlara dəlillər gətirib üzr serdedecek bir hala soxmadan sizi onlarla döyüşə sürməsən."
Nehcul Belağa, Məktublar: 12
38-Hz.Ali (as) deyir ki: "Düşmanla görüşdünmü, adamlarının ortasında dayan. Döyüş atəşini alevlemek istəyən adam kimi onlara yaxınlaşma; hadisələrdən qorxan adam kimi də uzaqlaşma."
Nehcul Belağa, Məktublar: 12
39-Hz.Ali (as) deyir ki: "Onlar döyüşə başlamadan siz döyüşə başlamayın; çünki siz, Allaha həmd olsun, doğru yoldasınız; buna inanmısınız; dəlilləriniz də var. Onlar döyüşə başlayana qədər gözləməniz, onların əleyhinə, sizə bir başqa dəlildir."
Nehcul Belağa, Məktublar: 14
40-Hz.Ali (as) deyir ki: "Allah'ın icazəsiylə düşmən təxribata uğradımı, dönüb qaçanı öldürməyin; üst olub məhbus etdiyinizi yaralamayın; yaralanıb yerə düşmüş olanı qətl etməyin."
Nehcul Belağa, Məktublar: 14
Həmd Aləmlərin Rəbbi Olan Allahadır.
Salam Rəsulullah (saa) 'e, Günahsız Imamlara (as) və Onların Təqibçilərinədir.
Allah Hamısından Razı Olsun.
Fatihə Surəsi / 1-5 ......................................................... 51
52 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
1- Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla.
2- Həmd, aləmlərin Rəbbi Allaha özgüdür.
3- O, Rəhmandır, Rəhmdir.
4- Din (qarşılıq) gününün sahibidir.
5- Tək sənə ibadət edərik və tək səndən kömək diləyərik.
AYƏLƏRİN ŞƏRHİ
Uca Allah, "Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla" buyuraraq
surəyə başlayır. Bəzən insanlar bir iş etdikləri zaman
və ya bir işə başladıqları zaman, çox hörmət etdikləri ya da böyük
olaraq qəbul etdikləri bir adamın adını xatırlayarlar, o adamın adıyla hərəkət
etdiklərini ifadə edərlər ki, işləri müqəddəs və şərəfli olsun. Bəzən də
bunu, saydıqları böyüklərini xatırlamaq üçün bir vəsilə əldə edərlər. Belə
bir məqsəd, müəyyən nisbətdə ad qoymada da söz mövzusudur. Yeni doğan
bir uşağa, etdikləri və ya qurduqları çıxardıqları bir şeyə, məsələn
bir evə ya da bir təşkilata ad verərkən sevdikləri ya da saydıqları
bir kimsənin adını verirlər ki, adlandırılan obyekt var olduqca
ad qalıcı olsun, ad var olduqca da o adın xatirəsi qalıcı olsun. Xatirəsi
hamı/həmişə təzə qalsın, davamlı xatırlansın deyə atasının adını uşağına
verən adamın bu davranışının altındakı səbəb budur işdə.
Uca Allahın bu sözü də buna bənzər bir məqsədə istiqamətlidir. Sözə
ONun uca adıyla başlanmışdır ki, ifadənin ehtiva etdiyi məna O'-
nun adıyla bilinsin, ONun adıyla əlaqəli olaraq zehinlərdə yer/yeyər et/ət-
Fatihə Surəsi / 1-5 ................. 53sin. Bu şəkildə sözə başlamanın bir başqa məqsədi də, qulları söz, hərəkətvə davranışlar barəsində öyrətmək, onlara hər şeyə ONun adını
xatırlayaraq başlamaları və ONun adıyla hərəkət etmələri istiqamətində bir
ədəb tərzi öyrətməkdir. Beləcə etdikləri işlər, ONun adıyla bilinər,
ONun sifətləriylə tanınar, ONun razılığını əldə etmək məqsədiylə edilər.
Beləcə etdikləri işlər boşa getməz, nəticəsiz qalmaz. Çünki,
yoxluq və batilliyin əsla özünə yol tapmadığı uca Allahın adıyla
edilmişdir.
Necə ki uca Allah bir çox yerdə bu gerçəyə diqqət çəkməkdədir.
ONun bir çox sözündən bu nəticələndirər çıxmaqdadır: ONun uca razılığına
istiqamətli olmayan şey, yox olucudur, boşdur. Allah insanların
öz razılığına dönük olmayan bütün əməllərinin qabağına keçəcək və
onları yelə sovrulmuş toz tüstü kimi boşa çıxaracaq. Etdiklərini
un kiçik edib əməllərini etibarsız edəcək. Heç bir şey qalıcı
deyil, ONun yüzü/üzü xaric. ONun razılığı üçün edilən, ONun adına
reallaşdırılan şey isə qalıcıdır, yox olmaz. Hər fakt, içində Allah-
'a pay verildiyi nisbətdə qalıcılıqdan pay alar. Peyğəmbər əfəndimizdən
(s. a. a) rəvayət edilən və həm Ehlisünnet, həm də Şiə tərəfindən
səhih qəbul edilən bu hədis də bu gerçəyi dilə gətirməkdədir:
"Bir işə Allahın adıyla başlanmasa, o işin sonu kəsikdir." Hədisin
orijinal mətnində keçən "əbtər" ifadəsi deyimi, sonu kəsik, davamı
olmayan deməkdir.
Sözün də bir növ iş olduğunu göz qarşısında saxlayaraq rahatlıqla,
bəsmələnin başındakı "ba" hərfinin müteallakı "başlayıram"
hərəkətidir, deyə bilərik. Yəni, bir növ iş olması etibarilə uca Allah sözə
besmeleylə başlamışdır. Bu da sözdə bir-birləyici ünsürün ol/tapılmasını,
sözün birliyini qaçınılmaz etməkdədir. Sözün birliyi isə, ehtiva etdiyi
məna, daşıdığı mesaj və dilə gətirilişi ilə əldə edilmək istənən
son məqsədin birliyi ilə olar. Quranın bütünündən ibarət olan
Allahın sözünün son məqsədi isə, bu şəkildə təyin olunmuşdur:
"Həqiqətən sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəldi. Onunla
Allah doğru yola çatdırar." (Maidə, 15-16) Bunun kimi daha bir çox ayə
vardır və bu ayələrdə Kitabın endiriliş məqsədi bu şəkildə ifadə edilir:
Allahın kitabının və sözlərinin məqsədi, qulları doğru yola çatdırmaqdır.
Bu halda hidayət, "Rəhman və Rəhm olan Allah' ın adıyla"
başlayan bir cümlədir.
54 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
Buna görə O, qulların müraciət mərcis(n)i olan Allahdır. O, Rəhman-
dır; mömini də, kafiri də əhatəsinə alan/sahə ümumi rəhmətinə
gedən yolu, qullarına göstərər. Bu yol, yaranmaları və həyatları üçün
bir xeyr qaynağıdır. O, Rəhmdir; xüsusilə mömin qullarına xas
etdiyi rəhmətinə gedən yolu qullarına açıqlayar. Bu da onların
axirətdə əldə edəcəkləri xoşbəxtlikdir, Rəbləriylə görüşmə zövqüdür.
Necə ki uca Allah, "Rəhmətim hər şeyi örtmüşdür; onu, qorunanlara
yazacağam." (Ə'RAF, 156) Bu şərhdə Qurani Kərim bir
bütün olaraq göz qarşısında saxlanılmışdır.
Kənar yandan uca Allah Qurani Kərimin bir çox yerində "surə"
anlayışından danışmışdır: "Ona bənzər bir surə gətirin." (Yunus,
38) "Elə isə siz də onun bənzəri on uydurulmuş surə gətirin."
(Hud, 13) "Bir surə endirildiyi zaman..." (Tövbə, 86) "Bu, endirdiyimiz
və hökmlərini fərz etdiyimiz bir surədir." (Nur, 1) Bu ifadələrdən
anlayırıq ki, uca Allahın parça parça ayırıb hər bir parçasına surə
adını verdiyi sözləri öz içində bir növ birliyə və bütünlüyə malikdir.
Bu bütünlük, nə bir surənin hissələri, nə də iki ayrı surə arasında
söz mövzusu deyil. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, güdülən
məqsəd və təmin edilən nəticələndirər surədən surəyə fərqlilik göstərər. Hər
bir surənin axışı xüsusi bir mənas(n)ı vurğulamağa, xüsusi bir nəticə əldə
etməyə istiqamətlidir və bu hədəf reallaşmadığı müddətcə surə bitməz.
Bu səbəbdən hər surənin başında iştirak edən "Bəsmələ" o surəylə
güdülən xüsusi hədəfə dönükdür.
Bu halda Həmd surəsinin başındakı bəsmələ də, surənin hədəfinə
və surədən çıxarılan anlama dönükdür. Bu surədə ifadə edilən
məqsəd isə, qulluq təqdim etmək surətiylə Allaha həmd etməkdir; qulluğu
ən geniş ölçüləriylə ONA xas etmək, ondan kömək və hidayət
diləyərək onu həqiqətən tərifləməkdir. Bu sözləri uca Allah qulları
adına dilə gətirir ki, qulluq təqdim etmə baxımından Allahın nəzərdə tutduğu
və göstərdiyi rəftarlar içində hərəkət etsinlər.
Qulluğun ifadəsi, qulun yerinə yetirdiyi davranışlardır; qulluq
əzələ idi daşıyan hərəkətlərdir. Rəhman və Rəhm olan Allahın adıyla
başlamaq, işdə bu məqsədə istiqamətlidir. Bu vəziyyətdə məna belə olar:
"Sənin adınla sənə istiqamətli qulluğumu ifadə etməyə
başlayıram."
Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 55
Bu şərhə görə də yenə Həmd surəsinin bəsmələsindəki
"ba" hərfi cərrinin müteallakı, "başlama" hərəkətidir. Bununla da qarşılıqlı
xitablaşma surətiylə qulluq mövqesindəki səmimilik və səmimiyyət
gücləndirilib ixlas tamamlanmaq istənir. "Ba" hərfi cərrinin
müteallakı "yardım istəyə"dir də deyilə bilər. Belə demənin bir
qorxusu olmamaqla birlikdə müteallakın "başlama" olması daha
uyğundur. Çünki surə "yardım istəyə"ni açıqca ehtiva edir: "Tək
səndən kömək diləyərik."
"Ad" anlayışına gəlincə; bu ifadə, ad olduğu varlığı göstərən
bir sözdür. Ya işarə mənasını verən "simet" kökündən ya da ucalıq
mənasını ifadə edən "sümüvv" kökündən törəmişdir. Hansı kökdən
törəmiş olursa olsun, lüğət və ənənədə bu sözün bir varlığa işarə
etdiyi və ad olduğu varlıqdan ayrı olması lazım olduğu bilinməkdədir.
Uca Allahın sifətlərindən biri göz qarşısında saxlanılaraq şəxsi
ifadə edən "ad"a gəlincə; bu, sözüklər kateqoriyasına girməyən, şəxslərdən
olan bir addır. Bu, birinci mənasıyla adın müsemmasıdır.
Məsələn; (uca Allahın adlarından biri olan) "Alim" adı, müsemmasını
göstərər. O da elm sifəti etibarilə ələ alınan şəxsdir. Bu
baxımdan Allahın sifətləri, şəxsinin adlarıdır. Çünki bu şəxsin vəziyyəti
ancaq sifətlərindən biri və ya xüsusiyyətlərindən biri vasitəsilə
bilinə bilər.
Bu istifadənin səbəbi budur: İnsanlar, "ad" ləfzinin "müsemma-"
yı göstərən söz üçün istifadə edildiyini gördülər. Sonra baxdılar
ki, sifətlər də bir baxımdan şəxsi göstərirlər. Onların vəziyyəti, "ad"
deyə adlandırdığımız ləfzin vəziyyətini xatırladar. Onlar da eynilə
"ad" deyilən sözüklər kimi xarici aləmdəki şəxslərə işarə etməkdədirlər.
Buna görə şəxslərə işarə edən bu sifətləri də "ad" olaraq adlandırdılar.
Nəticədə, "ad" ləfzi bir şey ola biləcəyi kimi, eyni bir
şey də ola bilər, nəticəsinə çatıldı. Sonra baxdılar ki şəxsə bilavasitə işarə
edən "ad", təhlil nəticəs(n)i əldə edilən ikinci mənadakı addır.
Birinci mənadakı ad isə, ikinci mənadakı adın vasitəsilə
şəxsə işarə etməkdədir. Buna görə ikinci mənadakına "ad", birinci
mənadakına isə "adın adı" dedilər. Nə var ki bütün bunlar,
ağılı təhlil nəticəsində varılan şeylərdir. Bunu lüğətə uyğunlaşdıra bilmərik.
Bu səbəbdən lüğət baxımından "ad" ilk başda dediyimizdən ibarətdir.
56 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
İslamın ilk dövrlərində, kəlamçılar arasında "Ad, müsemmanın
eynisidirmi yoxsa qeyrisidirmi?" sualı ətrafında uzun
mübahisə/müzakirələr meydana gəlmişdir. Nə var ki, indiki vaxtda bu cür
məsələlər artıq bədihilik səviyyəsində açıqlığa qovuşmuşdur. Bu səbəbdən,
bu mövzuyla əlaqədar olaraq nə deyildiyini, nə deyiləcəyini uzun
uzandıya izah etmək, sözlərin doğrusunu təsbit edib təsdiqləmək, səhvini
tapıb çürütmək artıq gərəksiz bir məşğul et. Qısacası məsələnin
xaricində qalmaq ən yaxşısıdır.
"Allah" ləfzinə gəlincə, bunun əsli "el-ilah"dır. Çox istifadə edildiyindən
ötəri "ilah"ın başındakı "hemze" düşmüşdür. "İlah" sözü,
"qulluq etdi" mənasını verən "eleh'er-recülü ye'lehu" kökündən
gəlir. Ya da "heyrətləndi" mənasını verən "elih'er-recülü" ya da
"veleh'er-recülü" kö-künden gəlir. Bu söz "mef'ul" mənasında
"fial" kipindendir. Eynilə "məktub" mənasında "kitab" kimi. İlah olaraq
xarakterizə edilməsi; mabut, yəni qulluq təqdim edilən olmasından ya da
ağılların şəxsini anlayışa nöqtəsində çaşmışa düşmələrindən ötəridir.
Görüldüyü qədəriylə "Allah" sözü, çox istifadə etmə nəticəs(n)i
xüsusi ad olmuşdur. Quranın enişindən əvvəl də bu mənasıyla istifadə edilirdi
və cahiliyyə Ərəbləri onun ifadə etdiyi mənas(n)ı bilirdilər.
Uca Allah bunu bu şəkildə ifadə etməkdədir: "And olsun, onlara
'Özlərini kim yaratdı?' deyə soruşsansa, əlbəttə 'Allah.' deyərlər."
(Zuxruf, 87) "Zənnlərin tərəfindən, 'Bu Allaha, bu da ortaqlarımıza.' dedilər."
(Ən'am, 136)
Bu ləfzin xüsusi ad olduğunun bir dəlili də, Allahın bütün gözəl
adları və bu adlardan qaynaqlanan hərəkətlərlə xarakterizə edilməsi,
amma bu ləfzin heç bir ada sifət olmamasıdır. Söz gelimi; "Allah
Rəhmandır, Rəhmdir. Allah rəhmət etdi. Allah bildi. Allah
ruziləndirdi." deyilir; amma "Allah" ləfzinin bunlardan birinə sifət olduğu
ya da bu lafızdan, bunlardan birinə sifət olacaq bir sözün
törədildiyi görülməmişdir.
Hər şeyin ilahı olaraq ONun uca şəxsinin varlığı, bütün kamal
sifətləriylə xarakterizə edildiyini göstərdiyindən bütün kamal sifətləri
"Allah" ləfzinin iltizami mənası olar. Bu səbəbdən də "Allah ləfzi, varlığı
zəruri olan, bütün kamal sifətlərini özündə yığan şəxsin
adıdır." sözü doğrudur. Yoxsa bu sözük, çox istifadə etmə nəticəs(n)i xüsusi
Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 57
ada çevrilmiş və "elehe" kökünün işarə etdiyi mənanın xaricində
başqa bir xüsus bu adlandırmada təsirli olmamışdır.
Rəhman və Rəhm sifətləri isə, "rəhmət" kökündən gəlirlər.
Bu nidəliksə, bir şeyini itirən və ya əskiyini aradan qaldıracaq bir şeyə ehtiyac
duy/eşidən bir insanın görülməsi anında insan ürəyini təsiri altına
alan/sahə, həyəcan istiqaməti ağırlıq təşkil edən xüsusi bir duyğudur. Bu duyğu insanın
içində oyanınca əskiyi olanın əskiyini aradan qaldırmağa, ehtiyacını
qarşılamağa cürət edər. Ancaq bu məna, təhlil nəticəsində ehtiyacı
aradan qaldırmaq məqsədiylə verimə, hədiyyədə ol/tapılma mənasına dönər. İşdə
uca Allah, bu mənada rəhmət sifətiylə xarakterizə edilər.
Rəhman sözü, çoxluq ifadə edən "filan" vəznindən mübaliğə
sıygasıdır. Rəhm isə sifəti müşebbehedir və davamlılıq, qalıcılıq
ifadə edər. Bu baxımdan "Rəhman" xüsusiyyətinin həm möminlərə və
həm də kafirlərə istiqamətli bol rəhməti ifadə edir olduğu şəklindəki
yanaşma yerindədir. Bu anlayışın ifadə etdiyi rəhmət ümumi
xüsusiyyətlidir. Anlayışın bu mənada istifadə edildiyinə Qurani Kərimdə
çox rast gəlinər: "Rəhman ərşə ekvator etmişdir." (Taha, 5) "Də ki:
Kim pozğunluq içində isə, Rəhman ona möhlət versin." (Məryəm, 75)
Eyni şəkildə "rəhm" sifətinin, möminlərə istiqamətli davamlı nemətlərə,
dəyişməz və qalıcı rəhmətə işarə edir şəklindəki yanaşma
də yerindədir. Necə ki uca Allahın bu sözləri bu mənas(n)ı gücləndirər
xüsusiyyətdədir: "Möminlərə qarşı çox mərhəmət edəndir (rəhmdir)."
(Əhzab, 53) "Çünki O, onlara qarşı çox mərhəmətlidir (rəhmdir)."
(Tövbə, 117) Buna görə, "Rəhman sifəti həm kafiri və həm də mömini
ümumiyyətlə əhatə etdiyi halda, rəhm sifəti yalnız möminlərə
istiqamətlidir." deyilmişdir.
"Həmd Allaha özgüdür." Deyildiyinə görə "həmd", bir insanın
azad iradəsiylə sərgilədiyi gözəlliklərə istiqamətli tərifdir.
"Medh=meth" isə, bundan daha əhatəlidir. "Hamedtu fulanen ev
medehtuhu li-ke-remihi" yəni, "Filanı ikramından ötəri təriflədim
və ya mədh etdim." deyilir. Eyni şəkildə, "Medehtulluluya al/götürə safaihi"
yəni, "İncini saf oluşundan ötəri mədh etdim" deyilir də,
"Hamadtuhu al/götürə safaihi" yəni, "Onu saf oluşundan ötəri təriflədim"
deyilməz. Həmd sözünün başındakı "əl" takısı cins və ya istiğrak
mənasına dönükdür. Hər iki baxımdan da nəticə dəyişməz.
58 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
Çünki bir tərəfdən uca Allah, "İşdə Rəbbiniz Allah budur, hər şeyin
yaradıcısıdır." (Mömin, 62) buyurur. Burada hər şeyin Allah tərəfindən
yaradıldığını ifadə edir. Sonra belə buyurur: "Odur
ki, hər şeyin yaradılışını gözəl etdi." (Səcdə, 7) Beləcə yaradılan
hər şey üçün, ONun varlığı olması, ONA izafə edilməsi baxımından
gözəlliyi isbat edir. Buna görə, gözəllik yaradılışı oxunda, yaradılış
də gözəllik oxunda dönməkdədir. O halda, heç bir varlıq
yoxdur ki ONun gözəlləşdirməsi ilə gözəl olmasın və heç bir gözəl
yoxdur ki ONun varlığı olmasın, ONA izafə edilməsin. Kənar yandan
uca Allah, bir ayədə belə buyurur: "O, tək və qəhr edici Allah'-
dır." (Zumər, 4) və "Bütün üzlər, O (ölümsüz) diriyə, O (hər şeyi ayaqda
tutan) mütləq gücə boyun əymişdir." (Taha, 111) buyurur.
Beləcə uca Allah, yaratdıqlarını hər hansı bir gücün nəşr/təzyiqiylə yaratmadığını, etdiklərini bir məcburedicinin çətiniylə etmədiyini; tam
tərsinə, yaratdığı hər şeyi elmi və azad iradəsiylə yaratdığını bildirir.
Bu halda, mövcud olan hər şey, gözəldir və onun istəyi nəticəs(n)i var
olmuşdur. Bu, məsələnin hərəkət istiqamətidir. Ad baxımından məsələyə
yaxınlaşacaq olsaq, uca Allah bu barədə belə buyurur: "Allah
ki, ONdan başqa ilah yoxdur. Ən gözəl adlar Onundur." (Taha, 8)
Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Ən gözəl adlar Allahındır. O
halda ONU onlarla çağırın və ONun adları haqqında əyriliyə sapanları
buraxın." (Ə'RAF, 180) Buna görə uca Allah həm adlarıyla,
həm də hərəkətləriylə gözəldir və bütün gözəlliklər ONdandır.
Beləcə aydın olur ki, uca Allah həm adlarının gözəlliyindən
və həm də hərəkətlərinin gözəlliyindən ötəri tərifə layiqdir və tərifə
dəyər bir şey qarşısında tərifini ifadə edən bir insan gerçəkdə
uca Allahı tərifləyir. Çünki tərifə səbəb olan gözəllik ONdandır.
Bu halda tərifin cinsi və hər cür həmd uca Allaha özgüdür.
Ayrıca ifadələrin axışından və "Tək sənə ibadət edərik."
ifadəsindəki xitab dəyişikliyindən aydın olan o ki, bu surə qulların
diliylə deyilmişdir. Uca Allah bu surədə, quluna ONU tərifləməsini
və bir qulun qulluq mövqesində geyinməsi lazım olan ədəb rəftarını
təlqin edir. "Həmd Allaha özgüdür." sözü bu mənas(n)ı gücləndirər
xüsusiyyətdədir.
Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 59
Çünki həmd etmə bir xarakterizə etmədiyər və uca Allah, bəzi qullarının
özünə istiqamətli xarakterizə etmələrindən özünü tənzih etmişdir:
"Allah onların xarakterizə etmələrindən münəzzəhdir. Yalnız
Allahın təmizlənilmiş qulları xaric." (Saffat, 159-160), İfadə ümumidir,
bir qeydləndirmə söz mövzusu deyil. Uca Allahın kitabında, bəzi
təmizlənmiş peyğəmbərlərindən başqa, hər hansı bir kimsənin özünə
istiqamətli həmdini nəql etdiyinə rast gəlinməz. Uca Allah Hz. Nuh-
'a (ə.s) xitab edərkən belə buyurur: "Də ki: Bizi zalımlar birliyindən
qurtaran Allaha həmd olsun." (Mu'minun, 28) Yenə bir ayədə
İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) diliylə belə buyurur: "Qocalıq
çağımda mənə İsmayılı və İshakı lütf edən Allaha həmd olsun." (İbrahim,
39) Uca Allah bəzi yerlərdə Peyğəmbər əfəndimiz Hz. Məhəmmədə
(s. a. a) belə xitab edər: "Də ki: Allaha həmd olsun."
(Nəml, 93) Bir ayədə də Hz. Davud və Hz. Süleymanın diliylə belə
buyurur: "Dedilər ki: Allaha həmd-olsun." (Nəml, 15) Bir də cənnət
əhlinin ONA istiqamətli təriflərini köçürmüşdür. Çünki onlar da sinələrdəki
kin və qısqanclıqdan, boş və günah sözdən təmizlənilmişlər.
Bu ayədə olduğu kimi: "Dualarının sonu, 'Aləmlərin Rəbbi
olan Allaha həmd olsun.' sözləridir." (Yunus, 10)
Bunun xaricində hər nə qədər uca Allah varlıqlarının böyük
əksəriyyətinin və hətta bütününün özünə istiqamətli təriflərini bir çox
ayədə dilə gətirmişdir; məsələn, "Mələklər Rəbblərini həmd ilə
təsbeh edərlər." (Şura, 5) və ya "Göy gurultusu ONU təriflə təsbeh
edər." (Rə'd, 13) və ya "ONU təriflə təsbeh etməyən heç bir şey yoxdur."
(İsra, 44) buyurmuşdur; ancaq nə var ki, uca Allah bütün bunlarda
özünə istiqamətli təriflərini təsbeh (tənzih etmə) ilə birlikdə
zikr edir. Hətta əsl olaraq təsbehi nəql edir, bunun yanında da
təriflərini köçürür.
Bunun səbəbi budur: Uca Allahdan başqası, ONun hərəkətlərinin
gözəlliyini və kamalını əhatə edə bilməz. Eyni şəkildə uca Allahın hərəkətlərinin
gözəlliyinin qaynağı olan sifətlərinin və adlarının gözəlliyini
də tam mənasıyla ONdan başqa kimsə qavraya bilməz. Uca Allah
belə buyurur: "Onlar məlumat tərəfindən ONU əhatə edə bilməzlər." (Taha, 110) Qullar
ONU nəylə/neylə xarakterizə etsələr, ONU onunla əhatə etmiş olarlar. Bu
xüsusiyyət onların qavrayışlarının tutumuyla məhdudlaşdırılmış, algılayışları
nisbətində təyin olunmuş olar. Bu səbəbdən ONU, düşüncələriylə niyə/səbəb
olduqları məhdudlaşdırma və qiymətləndirmədən tənzih etmədik-
60 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
leri müddətcə, ONU bu xarakterizə etmədən ötəri təsbeh etmədikləri müddətcə,
ONA istiqamətli tərifləri hədəfinə çata bilməz, düzgünlük xüsusiyyətini
qazana bilməz. Uca Allah belə buyurur: "Heç şübhəsiz Allah bilər,
siz isə bilməzsiniz." (Nəhl, 74)
Onun təmizlənilmiş qullarına gəlincə; onların özünə istiqamətli
təriflərini öz özünü tərifləməsi və onların özünü xarakterizə etmələrini
də öz özünü xarakterizə etməsi kimi qiymətləndirmişdir. Bu,
onların Allahın təmizlənilmiş qulları olmalarından gəlir. Bundan
də aydın olur ki, qulluğun nəzərdə tutduğu ədəb, bir qulun Rəbbini, O'-
nun özünü təriflədiyi kimi tərifləməsini və bunun kənarına keçməməsini
tələb edir. Həm Ehlisünnetin, həm də Şiənin Peyğəmbər əfəndimizdən
(s. a. a) rəvayət etdikləri hədis də bunu göstərir: "Mən
sənin təriflərini sıralaya bilməm. Sən, özünü təriflədiyin kimisən..." Bu
halda surənin başındakı "Həmd, Allaha özgüdür." ifadəsi, qulluğa
yaraşar bir ədəb rəftarını əldə etdirmə məqsədinə istiqamətlidir. Əgər uca Allah,
nə şəkildə təriflənməsi lazım olduğunu öyrətmək üçün qullar adına bu
sözü söyləməmiş olsaydı, qul öz-özünə bunu söyləyə bilməzdi.
"...aləmlərin Rəbbi... O, Rəhmandır, Rəhmdir. Din gününün sahibidir." (Böyük bir əksəriyyət "Məliyi yevmid idin" şəklində oxumuşdur.) "Rəb", sahib ol/tapıldığı varlıqların işlərini təşkil edən malikdir. Bu səbəbdən bu anlayış, mülkiyyət mənasını da ehtiva etməkdədir. Mülkiyyət, içində olduğumuz ictimai şərtlər çərçivəsində bir şeyin
bir kimsəyə xas olmasının xüsusi bir növüdür. Yəni, qənaət səlahiyyətinə
sahib olunacaq şəkildə bir şeyin bir kimsəyə aid olmasıdır. Söz
gelimi, "Filan şey bizim mülkümüzdür." dediyimiz zaman, o şey
bir şəkildə bizə xas qılınmış və bu sayədə onun üzərində qənaətdə
ol/tapılma haqqına sahibik deməkdir. Əgər bu xas qılınmışlıq
olmasaydı, belə bir qənaət səlahiyyətimiz də ola bilməzdi.
İctimai çərçivədə bu, həqiqəti ol/tapılmayan müqaviləli və
etibarı mənadır. Bu etibarı məna, həqiqəti olan digər bir mənadan
alınmışdır ki, ona da mülkiyyət deyərik. Bu mülkiyyət, bədənimizdəki
orqanların və güclərin bizimlə var olmaları şəklindəki mülkiyyətdir.
Bizim gözümüz, qulağımız, əlimiz və ayağımız vardır, bunlara
malikik. Bunun mənas(n)ı budur: Bunların varlığı bizim varlığımıza
bağlıdır və bunlar bizdən müstəqil deyildirlər, bizim müstəqilliyimizlə
müstəqildirlər və biz onların üzərində dilədiyimiz kimi qənaətdə
ol/tapılma səlahiyyətinə sahibik. İşdə gerçək mülkiyyət budur.
Fatihə Surəsi / 1-5 ............................................... 61
Uca Allaha həqiqət nöqtəsində izafə edilə biləcək mülkiyyət,
gər-çək mülkiyyətdir, müqavilə və etibarın ortadan qalxmasıyla etibarsız
olan etibarı mülkiyyət deyil. Bilindiyi kimi gerçək maliklik,
tədbir və rəhbərlik faktlarından ayrı düşünülə bilməz. Çünki bir şey
varlığı baxımından başqa bir şeyə möhtac isə, varlığı baxımından o
şeydən müstəqil deyilsə, varlığının nəticələri baxımından da o şeydən
müstəqil ola bilməz. Uca Allah, hər şeyin Rəbbidir və Rəb, idarəçi
malik (sahib) deməkdir. İşdə uca Allahın rəbliyi və malikliyi
bu xüsusiyyətdədir.
"Alemin=alemler" sözü, "aləm"in çoxluğudur. Bir şeyin bilinməsinə
vasitəs(n)i olan şey deməkdir. Kaaleb, xatəm və tabe' kimi. Birincisi,
bir şeyə müəyyən bir şəkil verməyə yarayan şey; ikincisi, bir şeyə
son verməyə vasitəs(n)i olan şey; üçüncüsü isə, bir şeyin nəqş edilməsinə
vasitəs(n)i olan şey deməkdir.
Bu anlayış, bütün varlıqlar üçün istifadə edildiyi kimi fərdlərin və
parçaların bir araya gəlməsindən ibarət olan/yaranan hər birliyi, hər bütünlüyü
də ifadə edər. Cansız varlıqlar aləmi, bitkilər aləmi, heyvanlar
aləmi və insanlar aləmi kimi. Müəyyən xüsusiyyətlərə sahib fərdlərdən ibarət olan/yaranan
birliklər üçün də istifadə edilər. Ərəb aləmi və Acem aləmi kimi.
Burada ikinci mənanın daha uyğun olduğunu düşünürük. Çünki
"Maliki yevmid idin" ifadəsinə qədər sayılan uca Allahın gözəl
adları hamı/həmişə bu anlayışla əlaqəli olaraq dilə gətirilir. Din isə,
qiyamət günündəki qarşılıq deməkdir. Bunun isə yalnız insanları
ya da yalnız insanları və cinləri maraqlandıran bir vəziyyət olduğunu
qəbul etsək, "aləmlər" ifadəsiylə insanlar və cinlər aləminin,
birliyinin nəzərdə tutulduğu nəticəs(n)i ortaya çıxar. Bu anlayışın
Qurani Kərimin bir çox ayəsində diqqətə çarpan şəkildə bu mənas(n)ı ilə
istifadə edilmiş olması da bizim bu yanaşmamızı gücləndirməkdədir:
."Səni aləmlərin qadınlarına üstün etdi." (Al/götürü İmran, 42) "Aləmlərə
xəbərdarlıqçı olsun deyə" (Furqan, 1) "Siz, sizdən əvvəl aləmlərdə heç kimin
etmədiyi fahişəliyimi edirsiniz?" (Ə'RAF, 80)
"Din gününün sahibidir." Bilindiyi kimi "malik" sözü, "milk"
kökündən gəlir. "Məlik" isə, "mülk" kökündən gəlir və milli nizama
suveren olan və onları idarə edən kimsə deməkdir. Digər bir
ifadəylə, onlar üzərində əmr və hökm səlahiyyətinə sahib kimsə
deməkdir.
62 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1
Bu ifadənin həm "məlik" və həm də "malik" şəklində oxunduğuna
bağlı şərhlər edilmiş, hər birini gücləndirən dəlillər/sübut edər irəli
sürtülmüşdür. Bu qədəri var ki, səltənətin, suverenliyin hər iki mənas(n)ı
də uca Allah üçün etibarlıdır. Ancaq Ərəbcəni və Ərəb ənənəsini
bilən bir insan "mülk" anlayışının "zaman" faktıyla əlaqəli
olduğunu bilər. Məsələn; "Filan dövrün məliyi (kralı)" deyilir,
amma "Filan dövrün maliki (sahibi)" deyilməz. Deyilirsə belə məcbur etmə
olduğu aydın olar. Uca Allah, "məliki yevmid idin" buyuraraq,
deyimi "gün"ə izafə etmişdir. Bir ayədə də belə buyurur: "Bu gün
mülk kimindir? Bir və əzici gücə sahib Allahındır." (Mömin, 16)
AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ
əlinin və el-Meanidə "Bismilləh" ifadəsiylə əlaqədar olaraq İmam
Razılığın (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Yəni özümü Allahın
Dostları ilə paylaş: |
|
|