Andrzej j. Noras
Yüklə 143,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
| IDEA – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych XXI Białystok 2009 ANDRZEJ J. NORAS (Katowice) SPÓR O MATERIALIZM Około 1850 roku spekulatywna filozofia przyrody ustąpiła miejsca naukom przyrodniczym, ale zarazem pojawia się tzw. wulgarny materializm, który pró- buje całą rzeczywistość zinterpretować w duchu sensualizmu i materializmu. Ger- hard Lehmann ocenia materializm bardzo radykalnie i pisze: „Światopoglądowy materializm dziewiętnastego wieku nie jest żadną filozofią, tak jak był nią ma- terializm wieku osiemnastego. Nie jest on także »filozofią« przyrodoznawstwa. Jest on tylko częścią składową r e a l i s t y c z n e g o r u c h u k s z t a ł c e n i o w e g o, który pod wpływem przyrodoznawstwa i techniki kierował się wszędzie przeciwko postrzeganemu jako obcemu duchowi czasu (zeitfremd) neohumanizmowi i jego kształceniowemu monopolowi” 1 . Przy tej okazji pojawia się pytanie o rolę wul- garnego materializmu dla rozwoju filozofii oraz neokantyzmu w tamtym czasie. „Najbardziej znana – pisze Herbert Schn¨adelbach o ogólnej sytuacji – jest próba rehabilitacji filozofii jako teorii poznania, podjęta w latach pięćdziesiątych ubie- głego stulecia. Nie jest ona dziełem akademickich filozofów owego okresu, którzy są już historykami filozofii, o ile nie późnoidealistami lub też nie są zajęci przygoto- wywaniem jednego z licznych renesansów. Jest to dzieło przyrodoznawców, których koniunktura wulgarnego materializmu zmusza do zastanowienia się nad własnymi poczynaniami i podstawami uprawianych przez nich dyscyplin. Tezę materiali- stów, że ich system tylko systematyzuje wiedzę przyrodniczą i tym samym sprawia, że filozofia staje się ostatecznie i bez odwołania zbędna, energicznie kwestionuje 1 G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9: Die Philosophie des neunzehnten Jahrhun- derts II. Berlin 1953, s. 53. 6 ANDRZEJ J. NORAS najpierw Justus Liebig, potem zaś zwłaszcza Hermann von Helmholtz” 2 . Nato- miast Lehmann postrzega wulgarny materializm w kontekście rozwoju neokanty- zmu i to jedynie „[...] o tyle, o ile neokantyzm w swej pierwszej fazie (neokantyzm f i z j o l o g i c z n y) poszukuje możliwości teoriopoznawczego sprowadzenia mate- rializmu ad absurdum, a mimo to w niektórych punktach jest od niego zależny” 3 .
zultacie powstała (neokantyzm) wobec wagi jego samego, jako kierunku przeciw któremu neokantyzm był skierowany. Podkreśla to Richard Falckenberg, zdaniem którego „Pojawienie się materializmu było z jednej strony konsekwencją osłabie- nia ducha filozoficznego, z drugiej, konsekwencją niezadowolenia reprezentantów przyrodoznawstwa z konstrukcji szkoły Schellingiańsko-Heglowskiej” 4 . „Po stro- nie krytyków materializmu – stwierdza z kolei Marek Kazimierczak – występowali także przedstawiciele wczesnego neokantyzmu z Hermannem Helmholtzem, Otto Liebmannem i Friedrichem Albertem Lange na czele” 5 . W roku 1852 Jakob Moleschott (1822–1893) – którego Karl Vorl¨ander na- zywa „pierwszym zdecydowanym materialistą w Niemczech” – wydał książkę zatytułowaną Kreislauf des Lebens (Obieg życia) 6 . Hans Leisegang (1890–1951) z kolei pisze o tej książce jako „pierwszym dokumencie światopoglądu przyrod- niczo-naukowego” 7 . Wydrukowanie tej książki, która do 1876 roku miała aż pięć wydań, spowodowało ostre starcie podczas obrad przyrodoznawców (G¨ottinger Naturforscherversammlung), który odbywał się w roku 1854 8 . W ramach dysku- sji wywołany został tzw. spór o materializm, który spowodowany został dyskusją pomiędzy fizjologiem Rudolfem Wagnerem (1805–1864), profesorem w Getyndze a Karlem Vogtem (1817–1895), zoologiem z Genewy. Odpowiedź Vogta stanowiła książka K¨ohlerglaube und Wissenschaft (Ślepa wiara i nauka, 1854) 9 . Podczas 2 H. Schn¨adelbach, Filozofia w Niemczech 1831–1933, tłum. K. Krzemieniowa. Warszawa 1992, s. 165. 3 G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9..., wyd. cyt., s. 54. 4 R. Falckenberg, Geschichte der neueren Philosophie. Von Nikolaus von Kues bis zur Ge- genwart, Leipzig 1902, s. 512. 5 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, Poznań 1999, s. 109. 6 J. Moleschott, Der Kreislauf des Lebens. Physiologische Antworten auf Liebig’s chemische Briefe, Mainz 1852. 7 „Das erste Dokument naturwissenschaftlicher Weltanschauung war das 1852 erschienene Werk Jakob Moleschotts »Der Kreislauf des Lebens«, in dem von vielem anderen, nur nicht von der Problematik des Lebensbegriffs die Rede war”. H. Leisegang, Deutsche Philosophie im XX. Jahrhundert, Breslau 1928, s. 15. 8 Zob. F. ¨ Uberweg, Grundriss der Geschichte der Philosophie. 4. Teil: Die deutsche Philo- sophie des XIX. Jahrhunderts und der Gegenwart. Hrsg. von T. K. ¨ Osterreich. 13. Aufl, Basel 1951, s. 287. 9 K. Vogt, K¨ohlerglaube und Wissenschaft. Eine Streitschrift gegen Hofrath Rudolph Wagner in G¨ottingen. 4. Aufl, Gießen 1856. SPÓR O MATERIALIZM 7 zjazdu w Getyndze Wagner, wygłosił wykład zatytułowany Menschensch¨opfung und Seelensubstanz (Stworzenie człowieka a substancja duszy) 10 , który ukazał się w tym samym roku. Uzupełnieniem wykładu był traktat ¨ Uber Wissen und Glau- ben mit besonderer Beziehung zur Zukunft der Seelen 11 . Problem sporu o materia- lizm sprowadzał się do tego, że – jak stwierdza Lehmann – powstał on z powodu zjazdu i „[...] z powodu źle przygotowanej, bezmyślnej, pretensjonalnej mowy fi- zjologa Rudolfa Wagnera” 12 . Spór ten ważny jest ze względu na krytykę, której początkowo podjęli się Justus Liebig (1803–1873), specjalista w dziedzinie chemii organicznej oraz Her- mann Helmholtz (1821–1894), fizjolog i fizyk, uchodzący za reprezentanta fizjolo- gicznej odmiany neokantyzmu. Helmholtz ważny jest dlatego, że 27 lutego 1855 roku Hermann von Helmholtz wygłosił w Królewcu wykład zatytułowany ¨
13 . Liebig uczestniczył w sporze o tyle, o ile „»Kreislauf des Lebens« (1852) Moleschotta stanowiło pierwotnie pi- smo polemiczne wobec witalizmu Liebiga” 14 . Przy tej okazji wskazuje Lehmann jeszcze na dwóch reprezentantów materializmu. Pierwszy, to żyjący nieco później Ernst Haeckel (1834–1919) oraz – urodzony w miejscowości Katzke bei Danzing (obecnie Kaczki w gminie Trąbki Wielkie) – Heinrich Czolbe (1819–1873). W roku 1855 – a więc w tym samym roku, w którym B¨uchner opublikował swoje dzieło Kraft und Stoff – Czolbe opublikował książkę zatytułowaną Neue Darstellung des Sensualismus 15 , w którym próbował „ugruntować »fragmentaryczne twierdzenia« Feuerbacha, Vogta i Moleschotta” 16 . Lehmann potwierdza tym samym, że to wła- śnie Czolbe spośród materialistów był najbardziej filozoficznie wykształconym myślicielem, a zarazem dodaje, że Vogt w ogóle nie był filozofem tylko zoologiem i politykiem, natomiast najbardziej gadatliwym – a jednocześnie najuboższym intelektualnie – był B¨uchner 17 .
oceną ze strony Lenina, który pisał: „Marks i Engels uważali za zasadniczy brak 10 R. Wagner, Menschensch¨opfung und Seelensubstanz: Ein anthropologischer Vortrag, gehal- ten in der ersten ¨offentlichen Sitzung der 31. Versammlung deutscher Naturforscher und Aerzte zu G¨ottingen am 18. September 1854, G¨ottingen 1854. 11 R. Wagner, ¨ Uber Wissen und Glauben mit besonderer Beziehung zur Zukunft der Seelen. Fortsetzung der Betrachtungen ¨uber „Menschensch¨opfung und Seelensubstanz”, G¨ottingen 1854. 12 G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9..., wyd. cyt., s. 54. 13 H. von Helmholtz, ¨ Uber das Sehen des Menschen. Ein popul¨ar wissenschaftlicher Vortrag gehalten zu K¨onigsberg in Pr. zum Besten von Kant’s Denkmal am 27. Februar 1855, Leipzig 1855.
14 G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9..., wyd. cyt., s. 55. 15 H. Czolbe, Neue Darstellung des Sensualismus. Ein Entwurf, Leipzig 1855. 16 G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9..., wyd. cyt., s. 56. 17 Zob. tamże, s. 54–55. 8 ANDRZEJ J. NORAS »starego« materializmu, nie wyłączając feuerbachowskiego (a tym bardziej »wul- garnego« materializmu B¨uchnera-Vogta-Moleschotta): (1) że ten materializm był »przeważnie mechanistyczny«, nie uwzględniał najnowszego rozwoju chemii i bio- logii (a obecnie należałoby jeszcze dodać: elektrycznej teorii materii); (2) że stary materializm był niehistoryczny, niedialektyczny (metafizyczny w sensie antydia- lektyki), nie stał konsekwentnie i wszechstronnie na stanowisku rozwoju; (3) że rozumieli oni »istotę człowieka« abstrakcyjnie, a nie jako »całokształt« (okre- ślonych w sposób konkretnie-historyczny) »wszystkich stosunków społecznych« i dlatego tylko »tłumaczyli« świat, podczas gdy chodzi o to, by jego »zmienić«, tj. nie rozumieli znaczenia »rewolucyjnej praktycznej działalności«” 18 . Tezę tę po- twierdza Lehmann, który uznaje materializm za reakcję na spekulatywny teizm, próbujący odpowiedzieć na pytanie, „[...] czy można jeszcze wierzyć w biblijną historię stworzenia, w osobowego Boga, w istnienie duszy, w wolność woli i nie- śmiertelność” 19 .
zmu był Ludwig (Louis) B¨uchner (1824–1899), autor rozprawy Kraft und Stoff (Siła i materia, 1855) 20 . W sporze o materializm głos zabrał Julius Schaller, który już w roku 1855 opublikował książkę Leib und Seele 21 , początkując całą serię krytycznych artykułów wobec sporu. Książka rozeszła się błyskawicznie, o czym świadczy fakt, że Przedmowa do pierwszego wydania sygnowana jest datą 30 września, zaś do wydania drugiego – na grudzień 1855 roku 22 . Natomiast rok później ukazały się w Niemczech dwa dzieła stanowiące odpowiedź nie tylko na jego książkę, ale także w istotnym sensie przyczyniające się do rozwiązania sporu o materializm. Pierwsza książka pozostaje w bezpośrednim związku z dziełem Schallera i ukazała się kilka miesięcy później, zaś Klaus Christian K¨ohnke mówi o niej, że to „[...] pierwsza neokantowska książka” 23 . Jej autor to J¨urgen Bona Meyer, a książka nosi tytuł Zum Streit ¨uber Leib und Seele 24 . Autorem drugiego dzieła jest – urodzony w Bojanowie, późniejszy wydawca dzieł Schopenhauera 18 W. I. Lenin, Karol Marks. W: tenże, Dzieła. T. 21: Sierpień 1914 – grudzień 1915, Warszawa 1951, s. 41. 19 G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9..., wyd. cyt., s. 53. 20 L. B¨uchner, Kraft und Stoff. Empirisch-naturphilosophische Studien. In allgemein-verst¨and- licher Darstellung. 4. Aufl, Frankfurt am Main 1856. 21 J. Schaller, Leib und Seele. Zur Aufkl¨arung ¨uber „K¨ohlerglauben und Wissenschaft”, Weimar 1855. 22 Zob. J. Schaller, Leib und Seele. Zur Aufkl¨arung ¨uber „K¨ohlerglauben und Wissenschaft”. 2. Aufl, Weimar 1856, s. V–VI. 23 Zob. K. Ch. K¨ohnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus. Die deutsche Univer- sit¨atsphilosophie zwischen Idealismus und Positivismus, Frankfurt am Main 1993, s. 159. 24 J. Bona Meyer, Zum Streit ¨uber Leib und Seele. Worte der Kritik. Sechs Vorlesungen, Hamburg 1856. SPÓR O MATERIALIZM 9 – Julius Frauenst¨adt (1813–1879) 25 . Richard Falckenberg 26 w szeregu krytyków materializmu wymienia jeszcze Karla Snella (1806–1886), autora dwóch książek z tego zakresu, a mianowicie Die Streitfrage des Materialismus (1858) 27 – dedy-
kowanej Weissemu – oraz Die Sch¨opfung des Menschen (1863) 28 . Bez wątpienia spór o materializm ma kilka przyczyn. Pierwszą z nich jest „spór o metafizykę”, z którego wyrasta. Marek Kazimierczak pisze w tym kontek- ście tak: „Tezę materialistów, że ich system jedynie systematyzuje wiedzę przyrod- niczą i tym samym sprawia, że filozofia staje się ostatecznie zbędna, kwestionowali tacy badacze przyrody jak: Johannes M¨uller, Justus Liebig, Hermann Helmholtz czy też Emil du Bois-Reymond” 29 . Tutaj tkwi powód, dla którego Jakob Mole- schott wydał książkę zatytułowaną Kreislauf des Lebens. Drugą przyczyną jest dyskusja między Rudolfem Wagnerem a Karlem Vogtem, która miała miejsce na zjeździe przyrodników w Getyndze, w rezultacie której powstało kilka pozy- cji książkowych, między innymi książki Vogta i B¨uchnera. Trzecią przyczyną – reakcja na wspomnianą sytuację. Jak zatem wyglądał spór o materializm? W roku 1844 ukazało się w dzieło Justusa Liebiga, zatytułowane Chemische Briefe, składające się z pięćdziesięciu listów, mających na celu popularyzację na- uki, a zwłaszcza chemii. W roku 1859 ukazało się wydanie czwarte 30 , zaś w roku 1865 – wydanie piąte 31 . Chemische Briefe – jak stwierdza Liebig – „mają na celu uwagę wykształconego świata zwrócić na stan i znaczenie chemii, na zadania roz- wiązaniem których zajmują się chemicy i na udział, jaki ta nauka ma w postępach przemysłu, mechaniki, fizyki, rolnictwa i fizjologii” 32 . Problemem z jakim spotyka się czytelnik tekstów Liebiga, a więc również jego Chemische Briefe jest to, że pisze o sprawach dla dzisiejszego czytelnika oczywistych, dotyczących np. pożywienia, ale dla wielu – a zwłaszcza w czasach, kiedy jego listy powstawały – irytujące było to, że odnosi się Liebig, jako katolik do Boga 33 . W swej książce Jakob Moleschott odpowiada najpierw Liebigowi 34 , a później przechodzi do analizy rzeczywisto- 25 J. Frauenst¨adt, Der Materialismus. Seine Wahrheit und sein Irrthum. Eine Erwiderung auf Dr. Louis B¨uchner’s „Kraft und Stoff”, Leipzig 1856. 26 Zob. R. Falckenberg, Geschichte der neueren Philosophie..., wyd. cyt., s. 513. 27 K. Snell, Die Streitfrage des Materialismus. Ein vermittelndes Wort, Jena 1858. 28 K. Snell, Die Sch¨opfung des Menschen, Leipzig 1863. 29 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 98–99. 30 J. Liebig, Chemische Briefe. 4. Aufl. Bd. 1–2, Leipzig – Heidelberg 1859. 31 J. Liebig, Chemische Briefe. 5. Aufl, Leipzig – Heidelberg 1865. 32 J. Liebig, Chemische Briefe. 4. Aufl. Bd. 1, wyd. cyt., s. XX. 33 „Z łaski Bożej jednak rozpoczynamy jego cuda i dzieła rozpoznawać także w kwiatuszku, kiedy rozważamy, jak wszechmocny i łaskawy jest Bóg”. J. Liebig, Chemische Briefe. 5. Aufl, wyd. cyt., s. 46. 34 J. Moleschott, An Justus Liebig. In: Idem, Der Kreislauf des Lebens. Physiologische An- tworten auf Liebig’s chemische Briefe. 3. Aufl, Mainz 1857, s. 1–10. 10 ANDRZEJ J. NORAS ści w kontekście analiz dokonanych przez Liebiga. Moleschott odpowiada listami, ale jest ich mniej, a mianowicie trzydzieści, przy czym już od początku zdradza wagę swego stanowiska. Stwierdza: „Krótko, rozwój zmysłów stanowi podstawę rozwoju wiedzy” 35 . Zaś parę stron dalej powtarza: „Rozwój zmysłów stanowi pod- stawę rozwoju intelektu ludzkiego” 36 . Najważniejsza teza, która zresztą stanowi przedmiot dyskusji Moleschotta z Justusem Liebigem brzmi: „żadnej myśli bez fosforu”
37 . Myśl tę zresztą powtórzył Moleschott za swoją książką, która pierwsze wydanie miała w roku 1850 38 . Tymczasem teza Liebiga była taka: „Nauka nie zna żadnego dowodu na to, że ciała zwierzęce i pożywienie ludzi i zwierząt zawierają fosfor jako taki, w formie w jakiej zawarta jest na przykład siarka” 39 .
materializmu toczył między innymi Liebig. W 23 liście 4 wydania – z roku 1859 – nazywa ich dyletantami i pisze: „Są to poglądy dyletantów, którzy ze swych spacerów po granicach obszarów badania przyrody, wywodzą prawo do tego, aby nieoświeconej i łatwowiernej publiczności wyjaśniać, jak właściwie powstał świat i życie i jak daleko mimo to człowiek doszedł w badaniu rzeczy najwyższych; a nie- oświecona i łatwowierna publiczność wierzy im a nie przyrodnikom, jak wierzyła w wędrowne, piszące, mówiące stoły i szczególną moc dawnego drewna, a nie przy- rodnikom” 40 . Do tego faktu odwołuje się później Friedrich Albert Lange, który próbuje znaleźć kompromis pomiędzy tymi stanowiskami. „B a r o n v o n L i e b i g odprawia materialistów jako d y l e t a n t ó w (Chemische Briefe, 4. Aufl., list 23); z pewnością mocne słowo w odniesieniu do ludzi, którzy tak wiele dobrego uczy- nili dla ścisłości badania przyrody i którzy przeważnie swe metafizyczne urojenia uważali za empirycznie udowodnione fakty. Powinni się oni jednak pocieszać tym, że to, co Liebig zechciał nazwać dyletantyzmem, jest w ogóle właściwe nowo- żytnym przyrodnikom w najszerszych kręgach” 41 . Źródłem tego dyletantyzmu, zdaniem Langego, jest „b r a k w y k s z t a ł c e n i a f i l o z o f i c z n e g o” 42 . Ale też od razu narzuca się opinia Marka Kazimierczaka, który tak opisuje rozwój fizjo- logii: „Wieloletnie badania nad fizjologią zmysłów, a w szczególności fizjologią wzroku, doprowadziły M¨ullera do sformułowania teorii o energii właściwej zmy- 35 Tamże, s. 29. 36 Tamże, s. 32. 37 Tamże, s. 398. Zob. J. Liebig, Chemische Briefe. 5. Aufl, wyd. cyt., s. 336. 38 Zob. J. Moleschott, Lehre der Nahrungsmittel. F¨ur das Volk. 3. Aufl, Erlangen 1858, s. 110. 39 J. Liebig, Chemische Briefe. 5. Aufl, wyd. cyt., s. 336. 40 J. Liebig, Chemische Briefe. 4. Aufl. Bd. 1, wyd. cyt., s. 362. 41 F. A. Lange, Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart, Iserlohn 1866, s. 322. 42 Tamże, s. 322. SPÓR O MATERIALIZM 11 słów, stanowiącej przyczynek dla fizjologicznej interpretacji kantyzmu, którą roz- winął następnie Helmholtz, a filozoficznie uzasadniał Friedrich Albert Lange” 43 . W 1854 roku w Getyndze – o czym była już mowa – obradował zjazd przy- rodoznawców i w trakcie obrad wywołano spór o materializm, który wyniknął z dyskusji Rudolfa Wagnera z Karlem Vogtem. Wagner wygłosił wykład Men-
„teologicznego” tłumaczenia kwestii stworzenia, co materialiści musieli zakwe- stionować. Dlatego też nie dziwi pogląd Vogta, który stwierdza: „Nauka i wiara wzajemnie się więc ostro przeciwstawiają, jedna musi koniecznie drugiej ustą- pić” 44
tak na dobrą sprawę jest problemem relacji między wiarą a nauka, co zresztą dobitnie pokazuje tytuł dzieła Vogta. Sam Vogt potwierdza to zresztą wtedy, kiedy mówi o „wierzącym w Biblię (bibelgl¨aubigen) Wagnerze” 45 bądź też na sa- mym początku książki, kiedy w odniesieniu do Wagnera stwierdza: „musi on sam przyznać, że wśród przyrodników a zwłaszcza wśród fizjologów o wiele bardziej rozpowszechniły się i uzyskały na znaczeniu poglądy materialistyczne, że o wiele bardziej zmniejszyła się wiara w substancjalną, nieśmiertelną duszę i że rozwiąza- nie (Aufl¨osung) psychologii w przyrodoznawstwie stanowi następny postęp przy- szłości”
46 . Rację ma Marek Kazimierczak, który mówi, że Karl Vogt „zaatakował Wagnera, drwiąc z jego wypowiedzi” 47 . Bardzo cenna dla zrozumienia sporu o ma- terializm, jego intensywności, przy niemal całkowitym braku podstaw do tego, jest uwaga zamieszczona przez J¨urgena Bona Meyera, który mając na względzie reakcję na wystąpienie Wagnera napisał: „A przecież to zdenerwowanie nie po- zostawało w jakimkolwiek właściwym stosunku do jego pierwszego powodu, do n i e i s t o t n e g o [podkr. – A. J. N.] wykładu Wagnera” 48 . To, że Wagner nie był przygotowany, że wygłosił nieistotny wykład, nie zmienia naturalnie faktu, że Vogt jest reprezentantem materializmu. Co zresztą dotyczy wszystkich materialistów. Problemem bowiem jest nie tylko ich rozu- mienie relacji między wiarą a nauka, ale problemem jest również rozumienie rzeczywistości, rozumienie procesów fizjologicznych. Znajduje to wyraz bodaj w najbardziej znanym zdaniu Vogta. Zdanie to Vogt wyraził po raz pierw- 43 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 100. 44 K. Vogt, K¨ohlerglaube und Wissenschaft. Eine Streitschrift gegen Hofrath Rudolph Wagner in G¨ottingen, Gießen 1855, s. 82–83. 45 Tamże, s. 81. 46 Tamże, s. 1. 47 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 114. 48 J. Bona Meyer, Zum Streit ¨uber Leib und Seele, wyd. cyt., s. 5. 12 ANDRZEJ J. NORAS szy w książce Physiologische Briefe 49 , a zdanie to stało się przedmiotem kry- tyki Wagnera, by następnie powtórzyć go w K¨ohlerglaube... Zdanie to brzmi: „M y ś l ę, i ż k a ż d y p r z y r o d n i k p r z y j a k o t a k o l o g i c z n y m m y ś l e n i u w p a d n i e t e ż n a p o g l ą d (Ansicht): ż e w s z y s t k i e t a m t e z d o l n o ś c i, k t ó r e r o z u m i e m y p o d n a z w ą c z y n n o ś c i d u s z y, s ą t y l k o f u n k c j a m i s u b s t a n c j i m ó z g u ; a l b o – a b y s i ę w p e w n y m s e n s i e s z o r s t k o t u t a j w y r a z i ć : ż e m n i e j w i ę c e j m y ś l i w t y m s a m y m s t o s u n k u p o z o s t a j ą d o m ó z g u, j a k ż ó ł ć d o w ą t r o b y a l b o m o c z d o n e r e k” 50 . Teza Vogta była tak kontrowersyjna, że poruszyła bez mała wszystkich filozofów, gdyż nawią- zał do niej także Hermann Ulrici, który podjął dyskusję nie tylko z materializmem Vogta, lecz z całą fizjologią 51 . Można powiedzieć, że w tym miejscu rozpoczyna się na dobrą sprawę spór o materializm, choć oczywiście również tę tezę – jak każdą próbującą ustalić jakąś datę – uznać można za arbitralną. Oczywiście problem materializmu występuje wraz z reakcją Moleschotta na Chemische Briefe Liebiga, ale uwyraźnia się wraz z dyskusją Wagnera z Vogtem. W sporze wziął udział Eduard Zeller, który zare- agował na dyskusję Vogta z Wagnerem, a zwłaszcza na tekst Rudolpha Wagnera ¨ Uber Wissen und Glauben 52 . Mówi o tym Friedrich Fabri, który już w przedmo- wie do wydania pierwszego powołuje się na tezę Zellera, że „materializmu nie można odeprzeć za pomocą wiary w Objawienie” 53 . Piąty, spośród dziewięciu listów poświęcony jest Zellerowi 54 , a właściwie skierowany przeciwko niemu. Wy- nika to stąd, że 15 marca 1855 na łamach „Deutsches Museum” opublikował Zeller tekst skierowany przeciwko Wagnerowi 55 . Dlatego też Fabri podejmując polemikę z Vogtem podejmuje ją pośrednio również z Zellerem, którego argumenty – jak stwierdza – skierowane przeciwko Wagnerowi Vogt wykorzystuje do osobistej po- lemiki w Wagnerem 56 . Istota artykułu Zellera sprowadza się do tego, iż zauważa on, że w żaden sposób Wagner nie zamierzał wyczerpującego rozważenia problemu relacji mię- dzy wiedzą a wiarą 57 . Dlatego też podkreśla jedynie istnienie luk w argumentacji 49 K. Vogt, Physiologische Briefe f¨ur Gebildete aller St¨ande. 2. Aufl, Gießen 1854. 50 Zob. tamże, s. 323. Por. K. Vogt, K¨ohlerglaube und Wissenschaft, wyd. cyt., s. 32. 51 Zob. H. Ulrici, Gott und die Natur. 2. Aufl, Leipzig 1866, s. 264. 52 R. Wagner, ¨ Uber Wissen und Glauben, wyd. cyt. 53 F. Fabri, Vorrede zur ersten Auflage. W: tenże, Briefe gegen den Materialismus. 2. Aufl, Stuttgart 1864, s. XI. 54 Tamże, s. 97–125. 55 E. Zeller, ¨ Uber Glauben und Wissen. Gegen Rudolf Wagner, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben” Hrsg. von R. Prutz. 1855, nr 11, s. 385–405. 56 Zob. F. Fabri, Briefe gegen den Materialismus, wyd. cyt., s. 99. 57 Zob. E. Zeller, ¨ Uber Glauben und Wissen, wyd. cyt., s. 389. SPÓR O MATERIALIZM 13 Wagnera. Kiedy bowiem Wagner pisze, że „wiara jest darem” 58 , to Zeller stara się pokazać, że taki typ argumentacji nie odgrywa żadnej roli, gdyż nie pokazuje czym wiara różni się od nauki 59 . Tropem Zellera podąża zresztą Julius Frau- enst¨adt, który w przedmowie do Die Naturwissenschaft... stwierdza: „Z naszej strony możemy się tylko zgadzać z sądem potępiającym dotyczącym skoordyno- wania ślepej wiary i nauki – najostrzej wyrażonym przez Karla Vogta w piśmie polemicznym skierowanym przeciwko Wagnerowi o »K¨ohlerglaube und Wissen- schaft« (Gießen 1855) i przez Eduarda Zellera w »Deutsches Museum« Prutza (1855, nr 11)” 60 . Julius Schaller jest autorem jednej z najważniejszych książek podejmujących polemikę z dziełem Vogta, a mianowicie opublikowanej po raz pierwszy w roku 1855 książki Leib und Seele 61 .
uwzględnić jest Ludwig B¨uchner, autor opublikowanego w roku 1855 dzieła Kraft und Stoff. Książka B¨uchnera ważna jest przede wszystkim dlatego, że również on podejmuje polemikę ze stanowiskiem Vogta, z jego tezą, iż „[...] myśli w tym sa- mym stosunku pozostają do mózgu, jak żółć do wątroby albo mocz do nerek” 62 . B¨uchner zauważa: „Także przy dokładniejszym rozważeniu nie jesteśmy w stanie znaleźć analogii między wydzielaniem żółci i moczu a procesem, dzięki któremu myśl zostaje wytworzona w mózgu” 63 . Gwoli sprawiedliwości dodać trzeba, że problem ten podejmuje również Konstantin Spiridonowicz Bakradze (1898–1970), w swej książce poświęconej filozofii współczesnej 64 . B¨uchner podkreśla, że „tak też mózg jest n o s i c i e l e m i wytwórcą bądź lepiej, j e d y n ą p r z y c z y n ą ducha, myśli, to jednak nie jest przecież o r g a n e m j e j w y d z i e l a n i a” 65 . W rezulta- cie zaś dochodzi do następującego wniosku: „Podobnie jak nie istnieje żółć bez wątroby, mocz bez nerek, tak też nie istnieje myśl bez mózgu; aktywność duszy jest funkcją substancji mózgu” 66 . Bardzo ciekawa jest tu mimo wszystko uwaga Bakradzego. „Jak więc widzimy, w tezach B¨uchnera nie ma z wyjątkiem pew- nych terminów nic takiego, co by mogło w danym wypadku wulgaryzować ma- 58 R. Wagner, ¨ Uber Wissen und Glauben, wyd. cyt., s. 14. 59 Zob. E. Zeller, ¨ Uber Glauben und Wissen, wyd. cyt., s. 390–391. 60 J. Frauenst¨adt, Die Naturwissenschaft in ihrem Einflu ß auf Poesie, Religion, Moral und Philosophie, Leipzig 1855, s. IX. 61 J. Schaller, Leib und Seele, wyd. cyt. 62 K. Vogt, Physiologische Briefe f¨ur Gebildete aller St¨ande, wyd. cyt., s. 323. 63 L. B¨uchner, Kraft und Stoff, wyd. cyt., s. 137. 64 Zob. K. Bakradze, Z dziejów filozofii współczesnej, tłum. H. Zelnikowa, Warszawa 1964, s. 25. 65
66 Tamże, s. 141. 14 ANDRZEJ J. NORAS terializm. Sformułowane tu zostało twierdzenie z punktu widzenia materializmu »najzupełniej słuszne«: nie ma myśli bez mózgu” 67 .
że nie istnieje niebo, powołując się przy tym na Lalanda 68 : „Przeszukałem wszę- dzie niebo – powiedział wielki astronom Lalande – i nigdzie nie znalazłem śladu Boga”
69 . Schaller w przedmowie do wydania pierwszego wspomina o ukazaniu się książki B¨uchnera, ale jest przekonany, że „książka nie nadaje materializmowi żad- nego nowego zwrotu” 70 . Liczące 231 stron dzieło Schallera składa się z czternastu rozdziałów, podejmujących od początku przede wszystkim problem materializmu w kontekście nauki Wagnera. Schaller przypomina postawioną przez Wagnera kwestię: „j a k f i z j o l o g i a z e s w o i m i d o t y c h c z a s o w y m i r e z u l t a t a m i u s t o s u n k o w u j e s i ę d o p r z y j ę c i a o d d z i e l n e j, i s t o t n i e r ó ż n e j o d c i a ł a s u b s t a n c j i d u s z y” 71 . Schaller jest przekonany, że nie jest błędem Wa- gnera przekonanie o tym, iż fizjologia nie może odpowiedzieć na pytanie o to, czy dusza jest czy też nie jest substancją. Następnie twierdzi Schaller, że nie jest błędem Wagnera próba wykazania substancjalności duszy. „Jednakże absolutnie niewątpliwie – pisze Schaller – błędem Wagnera jest, gdy przyjęcie specjalnej substancji duszy wiąże z koniecznym odniesieniem do wiary chrześcijańskiej, gdy mniema, że wolne, moralne działanie, wiara w moralny porządek świata, w nie- śmiertelność wcale nie może istnieć bez tego założenia” 72 . Tym samym pokazuje się światopoglądowy charakter sporu o materializm. W roku 1855 ukazała się czwarta już książka będąca kodyfikacją materiali- zmu, książka, której autorem był królewiecki lekarz, Heinrich Czolbe 73 . Autor, jak łatwo się domyślić, broni stanowiska materializmu i już w przedmiowie odwołuje się do fragmentaryczności ich wystąpień. „To, co w najnowszych czasach dla niego [sensualizmu – A. J. N.] uczynili F e u e r b a c h, V o g t, M o l e s c h o t t i inni, to tylko pobudzające fragmentaryczne twierdzenia, które są niezadowalające przy głębszym wniknięciu w rzecz” 74 . Marek Kazimierczak pisze w tym konktekście o tym, że „na nowych podstawach próbował zbudować materializm królewiecki le- karz Heinrich Czolbe, będący pod wpływem poglądów Davida Friedricha Straussa, 67 K. Bakradze, Z dziejów filozofii współczesnej, wyd. cyt., s. 25. 68 Joseph J´erˆome Lefran¸cais de Lalande (1732–1807), francuski astronom. 69 L. B¨uchner, Kraft und Stoff, wyd. cyt., s. 59. 70 J. Schaller, Leib und Seele, wyd. cyt., s. IV. 71 Tamże, s. 16. 72 Tamże, s. 19. 73 H. Czolbe, Neue Darstellung des Sensualismus, wyd. cyt. 74 Tamże, s. VI. Por. G. Lehmann, Geschichte der Philosophie. Bd. 9, wyd. cyt., s. 55. SPÓR O MATERIALIZM 15 Bruno Bauera i przede wszystkim Ludwiga Feuerbacha” 75 . Teza Kazimierczaka koresponduje ze stanowiskiem Langego, zdaniem którego „C z o l b e uważa D. F. S t r a u s s a za ojca naszego nowego materializmu; inni – bardziej słusznie – na- zywają nim F e u e r b a c h a” 76 . Zdaniem Czolbego istota sensualizmu sprowadza się do tego, że należy wyeliminować to wszystko, co ponadzmysłowe czy też nie- zmysłowe
77 . W nawiązaniu do tego Kazimierczak stwierdza: „Czolbe uznał za swoje życiowe zadanie usunięcie z doświadczenia niejasnego i ponadzmysłowego pojęcia siły. [...] Co nie jest zmysłowe, jest niejasne” 78 . Niewątpliwie jest Czolbe jedynym spośród materialistów, który próbuje dyskutować i bronić materializmu, a nie wykładać swoich poglądów jak czynili to zwłaszcza Moleschott i B¨uchner. Z tego powodu znalazł również uznanie u Langego, który zanotował: „Jedyny spo- śród nowożytnych materialistów próbował rzeczywiście systematycznie rozwiązać trudności, które przeciwstawiało się temu stanowisku. Jednakże ten sam myśliciel poszedł jeszcze dalej. Spróbował nawet wykazać zgodność rzeczywistego świata ze światem naszych zmysłów albo przynajmniej uczynić je prawdopodobnymi. Podjął to C z o l b e w swym n o w y m p r z e d s t a w i e n i u s e n s u a l i z m u” 79 .
i Julius Schaller odwołują się do Kanta, przy czym ten ostatni pisze, że „pytanie o związek ciała z duszą jest dla Kanta pytaniem niemożliwym do rozwiązania” 80 .
tuje on i broni przede wszystkim stanowiska Artura Schopenhauera, a nie Kanta. Karl Snell odwołuje się do Kanta jeden jedyny raz, ale nie ma to jakiegokolwiek związku z istotą sporu 81 . Podobnie też rzecz ma się z książką Friedricha Fabri, któ- rego odwołania nie mają większego znaczenia. Myślicielem, który w swej krytyce materializmu odnosi się do Kanta jest urodzony w Gdańsku Robert Schellwien (1821–1900), autor dzieła Kritik des Materialismus 82 . Żaden z krytyków materializmu nie czyni tego jednak w sposób, w jaki pro- blem sporu z materializmem podejmuje J¨urgen Bona Meyer, autor książki Zum Streit ¨uber Leib und Seele 83 , który jako pierwszy terminu krytycyzm używa w od- niesieniu do swego własnego stanowiska w sporze. Już w pierwszych słowach przed- 75 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 115. 76 F.A. Lange, Geschichte des Materialismus, wyd. cyt., s. 284. 77 Zob. H. Czolbe, Neue Darstellung des Sensualismus, wyd. cyt., s. 1. 78 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 115. 79 F. A. Lange, Geschichte des Materialismus, wyd. cyt., s. 312. 80 J. Schaller, Leib und Seele, wyd. cyt., s. 138. 81 Zob. K. Snell, Die Streitfrage des Materialismus, wyd. cyt., s. 21. 82 R. Schellwien, Kritik des Materialismus, Berlin 1858. 83 J. Bona Meyer, Zum Streit ¨uber Leib und Seele, wyd. cyt. 16 ANDRZEJ J. NORAS mowy Bona Meyer wyraża się następująco o stanie sporu o materializm: „Zbiegli się przecież także do walki przyrodnicy i filozofowie; tyle tylko, że wśród tam- tych nie było nikogo znaczącego, a wśród tych żadnego krytyka” 84 . Dlatego też odwołuje się Bona Meyer do krytycyzmu, który polegać ma na znajomości gra- nic. Z tego też powodu ważna jest dla niego filozofia Kanta, chociaż Bona Meyer ma świadomość, że dla wielu myślicieli filozofia Kanta jest „stanowiskiem prze- zwyciężonym” 85 . Autor już na wstępie podkreśla swój stosunek do podstawowego problemu sporu o materializm, a mianowicie relacji między wiarą i nauką i pisze: „Wiara chrześcijańska zapewnia nas wprawdzie o istnieniu naszej nieśmiertelnej duszy; ale nie poucza nas o tym, jak ona istnieje, jaki jest jej stosunek do ciała, jak może ona być nieśmiertelna” 86 .
powstania neokantyzmu 87 i przytacza dłuższy fragment z przedmowy. „Wszędzie pryncypialny krytycyzm – pisze Bona Meyer – bezwzględnie określa granice na- szego wglądu; zna pytania, dla których daremnie poszukujemy rozwiązania; wie, gdzie nie ma żadnych więcej dających się rozważyć argumentów. Tutaj wyjaśnia, o ile kroczy zgodnie z usiłowaniami naukowego poglądu, krytyczną wstrzemięźli- wość uprawnioną samą w sobie; jednakże zostawia otwarte wrota dla subiektyw- nego mniemania i wiary. Każdy pozytywny pogląd uznaje się za udowodniony i zrozumiały tak samo, jak pogląd mu przeciwstawny; krytycyzm zwalcza jak złudzenie tryumf ich wszystkich w kwestii udowodnienia i zrozumienia. Nienawi- dzi pozoru wglądu i faworyzuje otwarte przyznanie się do niewiedzy, wiedząc, że poznanie granic naszego wglądu także ma swą wartość. Kto zna granice, ten z po- wszechną siła stara się o to, co możliwe w obrębie granic. Wnosi bezstronny sąd do sporu stronnictw. Ten krytycyzm jest moim stanowiskiem” 88 . Bona Meyer w re- zultacie analiz dochodzi do następującego wniosku: „Tutaj moje stanowisko jest tylko krytyką i badaniem faktów w obrębie granic, które krytyka wytyczyła mi jako granice możliwego do przebadania obszaru” 89 . Takie stanowisko Bona Meyera wy- nika stąd, że było ono próbą „[...] oddzielenia filozoficznego, teoriopoznawczego i teoretycznonaukowego postawienia problemów od wszelkich polityczno-świato- poglądowych sporów” 90 . Natomiast w kontekście rodzącego się neokantyzmu pa- 84 Tamże, s. V. 85 Tamże, s. VI. 86 Tamże, s. VII. 87 Zob. M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 117. 88 J. Bona Meyer, Zum Streit ¨uber Leib und Seele, wyd. cyt., s. V–VI. Por. M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 117. 89 J. Bona Meyer, Zum Streit ¨uber Leib und Seele, wyd. cyt., s. 124. 90 M. Kazimierczak, Wczesny neokantyzm, wyd. cyt., s. 117. SPÓR O MATERIALIZM 17 dają znamienne słowa Bona Meyera, że w stosunku do Comte’a „już przed nim o wiele lepiej i bardziej konsekwentnie granice naszego wglądu wytyczył Kant” 91 . Ostatecznie więc znaczenie sporu o materializm sprowadza się do tego, iż prowadzi on do wniosku, że filozofią przyszłości jest filozofia krytyczna. W od- niesieniu do Bona Meyera potwierdza to zresztą K¨ohnke. „Dzisiaj – pisze on – prawie całkowicie zapomniany, ale historyczno-filozoficznie charakterystyczne znaczenie dla czasu sporu o materializm, ma ponowne odkrycie krytycyzmu przez J¨urgena Bona Meyera” 92 . Warto – idąc śladem K¨ohnke’go – wspominieć także o artykułach Bona Meyera, które ukazywały się na łamach „Deustches Museum”. Są to artykuły zebrane pod wspólnym tytułem Zum neuesten Stand des Streites ¨uber Leib und Seele (O najnowszym stanie sporu o ciało i duszę), a mianowi- cie Kann die Materie denken? 93 , Die Lehre von der Willensfreiheit im Materia- lismus und Idealismus 94 , następnie Willensfreiheit und Sittlichkeit 95 i wreszcie uchodzący za najważniejszy artykuł zatytułowany ¨
96 . Warto także, choć nie jest już sygnowany jako należący do cyklu poświęconego sporowi o materializm wskazać także artykuł ¨ Uber Teleologie und Naturwissenschaft 97 oraz wcześniejszy tekst, poniekąd inicjujący cały cykl, jakim jest artykuł dotyczący książki Schallera 98 . W ostatnim, czwartym artykule doty- czącym sporu o ciało i duszę Bona Meyer stwierdza: „Jednakże wierzę, że stosunek ciała i duszy należy do problemów, które leżą poza horyzontem naszego poznania; wierzę, że tego rodzaju są wszystkie metafizyczne problemy i jestem przekonany, że po wsze czasy Kant dowiódł tego z wystarczającą ostrością” 99 .
J. Bona Meyer, Zum Streit ¨uber Leib und Seele, wyd. cyt., s. 124. 92 K. Ch. K¨ohnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus, wyd. cyt., s. 157. 93 J. Bona Meyer, Zum neuesten Stand des Streites ¨uber Leib und Seele I. Kann die Materie denken?, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben.” Hrsg. von R. Prutz. 1856, nr 49, s. 825–834. 94 J. Bona Meyer, Zum neuesten Stand des Streites ¨uber Leib und Seele II. Die Lehre von der Willensfreiheit im Materialismus und Idealismus, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben.” Hrsg. von R. Prutz. 1856, nr 51, s. 906–916. 95 J. Bona Meyer, Zum neuesten Stand des Streites ¨uber Leib und Seele III. Willensfreiheit und Sittlichkeit, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben” Hrsg. von R. Prutz. 1857, nr 10, s. 345–358. 96 J. Bona Meyer, Zum neuesten Stand des Streites ¨uber Leib und Seele IV. ¨ Uber den Sinn und Werth des Kriticismus, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben.” Hrsg. von R. Prutz. 1857, nr 11, s. 395–402. 97 J. Bona Meyer, ¨ Uber Teleologie und Naturwissenschaft, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben” Hrsg. von R. Prutz. 1857, nr 42, s. 572–579. 98 J. Bona Meyer, ¨ Uber Julius Schaller’s „Leib und Seele”, „Deutsches Museum. Zeitschrift f¨ur Literatur, Kunst und ¨offentliches Leben” Hrsg. von R. Prutz. 1856, nr 4, s. 121–128. Zob. K. Ch. K¨ohnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus, wyd. cyt., s. 157. 99 J. Bona Meyer, Zum neuesten Stand des Streites ¨uber Leib und Seele IV. ¨ Uber den Sinn und Werth des Kriticismus, wyd. cyt. s. 399. 18 ANDRZEJ J. NORAS To ostatnie stwierdzenie Bona Meyera jest niezwykle ważne i dlatego przy- tacza go też Klaus Christian K¨ohnke 100 . Ze względu na późniejszą filozofię jest ono ważne dlatego, że takie właśnie rozumienie metafizyki, resp. problemów me- tafizycznych refrezentować będzie Nicolai Hartmann. Natomiast spór o materia- lizm, będący jednym z ważniejszych sporów toczonych w połowie dziewiętnastego wieku, stanowi istotny impuls do powstania neokantyzmu. 100 Zob. K. Ch. K¨ohnke, Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus, wyd. cyt., s. 162–163. Yüklə 143,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|