Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İKTİsat anabiLİm dali

21 
 
 
Adam Smith’in (1723-1790) açıklayıcı ve kapsamlı ilk iktisat metni sayılan  An 
Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Milletlerin Zenginliğinin 
Doğası  ve  Nedenleri  Üzerine  İnceleme)  adlı  eseri,  İngiltere’de  1776  yılında 
yayınlandı.  Smith  kitabını,  bilimsel,  teknik,  sosyal  ve  ekonomik  alanda  devrimsel 
dönüşümlerin  yaşandığı,  ekonomik  sistem  ve  bununla  beraber  toplumsal  düzenin 
değişmekte olduğu bir tarihsel atmosferde yazdı. 
Smith, kapitalist ekonominin kapsamlı ve yetkin bir analizini geliştirdiği kitabı 
yayınlandığında hâlihazırdaki iktisadi teoriler kapitalist sistemin işleyişini bütüncül bir 
biçimde kavramış olmaktan uzaktı. Nitekim kitabında, dönemin iktisat düşüncesi ve 
politikasında hâlâ kısmen etkili olan merkantilist teorileri eleştirdi. Ülkenin servetinin 
kaynağının  diğer  ülkelerden  fazla  değerli  maden  biriktirmek  olduğunu  düşünen
15
 
merkantilist  teorilerin  aksine,  zenginliğin  yalnız  altın  ve  gümüşten  değil,  ülkenin 
topraklarından,  evlerinden,  her  türlü  tüketim  eşyalarından  oluştuğunu  söyledi. 
Yukarıda kısaca bahsettiğimiz gibi, kapitalizmle artık değerin üretim sürecinden elde 
edilmeye  başlanmasıyla,  ticareti  zenginlik  kaynağı  olarak  gören  teorilerin 
açıklayıcılığını  yitirdiği  anlaşıldı.  Teoride,  ekonomideki  gelişmenin  uyardığı  bu 
dönüşüm  Milletlerin  Zenginliği’nde,  Adam  Smith’in  merkantilizm  eleştirisinde 
izlenebilir. Smith’in merkantilizm eleştirisindeki önemli bir diğer nokta da tekellerdir. 
Tacirlerin ve sanayicilerin “başının altından çıkan” merkantilizm, tüketicilere zararlı 
                                                 
15
  Smith’in  merkantilistlerle  ilgili  bu  iddiası hatalıdır;  merkantilistler  zenginliği  değerli  madenler  olarak 
görmezler (Öziş, 2001: 77). Merkantilistlere göre zenginlik, doğal ve yapay zenginlik olarak ikiye ayrılır: Doğal 
zenginlik, topraktan, yeraltından ve sudan sağlanan ürünler, yapay zenginlik ise emek gücü kullanılarak üretilen 
ürünlerdir (ibid, s. 56-57). 
II.2. Adam Smith 

---

22 
 
 
olması  pahasına, tekel  uygulamalarıyla bu sınıfları  kollamıştır (ibid, s. 733).  Tekel, 
tüketicilerin malı daha ucuza almalarını engellediği için yürürlükteki bu uygulamalar, 
tüketicinin çıkarını, üreticininkine feda etmiştir. 
Her ülkede gereksindiklerini en ucuza verenden satın almak, büyük halk topluluğunun 
her zaman çıkarınadır ve çıkarına olması gerekir. Sorun öylesine gün gibi açıktır ki, bunu 
ispat için, tutup zahmete girmek gülünç olur. (…) Bu bakımdan, onların çıkarı büyük halk 
topluluğunun menfaatine taban tabana aykırıdır (ibid, s. 673). 
Smith’in,  ülkenin  refahının  artırılması  gayesinin  belirleyici  olduğu  kitabında, 
toplumun  refahına  aykırı  gördüğü  yerleşim  yasalarını  da  eleştirir.  Kapitalizmde 
emeğin ve sermayenin çeşitli işlerde getirisi az çok aynı olur çünkü üstünlüğü bulunan 
bir  işe,  dezavantajlı  işte  çalışanlarca  akın  edilir,  bu  iki  işin  getirisi  kısa  zamanda 
eşitlenir. Yani piyasa mekanizmasının varlığında, insanlar mevcut işlerden kendilerine 
en çok kazanç sağlayacak olanını bulabilirler. Smith, insanların menfaatlerine uygun 
işleri  en  iyi  kendilerinin  bulabileceklerini,  buna  engel  olmanın  hem  insanların 
özgürlüğünü çiğnemek hem de refahlarını azaltmak demek olduğunu söyler (ibid, s. 
108,  135,  485).  Ayrıca  kişi,  kendi  çıkarı  doğrultusunda  davranırken,  toplumun 
çıkarını, gerçekte onu savunma amacında olduğu zamandakinden daha etkin şekilde 
korur (ibid,  s.  485).  Bu yüzden,  yoksulların  yer  değiştirmelerini engelleyen  yasaları 
eleştirir. 
 
II.2.1. Emek değer kuramı ve reddi 
Smith,  malların  fiyatından  ilk  bahsettiği  bölümde  (Birinci  kitap,  V.  bölüm), 
emeğin bütün malların değişim değerinin gerçek ölçüsü olduğunu söyledi. Fakat bir 
sonraki  bölümde  emek  değer  teorisinin,  sermayenin  bazı  ellerde  birikmeye 
başlamasından  önceki  durumda  geçerli  olduğunu  ekledi  ve  üretim  araçlarının  özel 

---

23 
 
 
sahipliğinin üretim tarzını belirlediği mevcut durum için, bu teoriyi reddetti. Mevcut 
kapitalist  üretim  koşullarında,  “mal  mevcudunu  talihin  eline  bırakmayı  göze  alan 
girişimcinin  kârları”nın,  malın  fiyatına,  emek  ücretlerini  ödeyen  miktara  ek  olarak 
eklenmesi gerekir. Kâr, malın fiyatında emek ücretlerinden büsbütün farklı bir unsur 
olup,  tamamen  farklı  ilkelerle  düzenlenir  (ibid,  s.  54).  Toprağın  özel  mülk  olduğu 
durumda da toprak sahibinin rantı, malın fiyatına üçüncü bir öge olarak girer. Malın 
fiyatı,  bu  üç  bileşenin  toplamından  oluşur.  Fiyatın,  birbirinden  bağımsız  olarak 
belirlenen ücret, kâr ve rantın toplamından oluştuğunu söyleyen Smith’in değer kuramı 
“toplama teorisi” olarak anılır.  
Smith,  sınıfsız  toplumda  emek  değer  kuramının  geçerli  olduğunu,    kapitalist 
toplumda  ise  ürünün  sınıflar  arasında  bölüşümünün,  kuramı  geçersizleştirdiğini 
düşündü. Aslında emek değer kuramı, “açıklanması gereken bir mübadelenin olmadığı 
basit  toplumda  mübadeleyi  açıklama  amacıyla  geliştirilip,  mübadelenin  olduğu 
topluma geçildiğinde reddedildi” (Milonakis ve Fine, 2008: 60). 41 yıl sonra Ricardo, 
Smith’in  bu  teorisinin  hatalı  olduğunu,  bölüşümün  değerleri  etkilemeyeceğini 
gösterdi. 
Smith,  malın  fiyatının,  kapitalist  toplumu  oluşturan  üç  sınıfın,  emekçiler, 
kapitalistler ve toprak sahiplerinin paylarının toplamı olduğunu belirttikten sonra, bu 
üç parçanın büyüklüğünü belirleyen şartları ayrı ayrı ele aldı. 
Öncelikle, malın fiyatını doğal fiyat ve pazar fiyatı olarak ikiye ayırdı. Doğal 
fiyat,  bir  toplulukta  ücretin,  kârın  ve  rantın  alışılmış  ya  da  ortalama  düzeyidir  ve 
toplumun  genel  durumu  (zenginliği  ya  da  yoksulluğu;  ilerlemesi,  gerilemesi  ya  da 
yerinde sayıyor olması) ile düzenlenir (Smith, 2011: 59). Pazar fiyatı ise  “gerçekten 
pazara  getirilen  miktar  ile,  o  malın  doğal  fiyatını  yahut  onu  oraya  iletmek  için 

---