12
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (II cild “Şərq-Qərb”,
2006) elm - təbiət və cəmiyyətin inkişafındakı qanunauyğunluqları
və obyektiv aləmə təsiri üsullarını meydana çıxaran biliklər sistemi
və bu biliklərin ayrıca sahəsi adlandırılır.
Müəllim (ər. ﻢﻠﻌﻤ “öyrədən, müəllim”) sözü də ﻢﻠﻋ “elm”
kökündəndir. Pedaqoji anlamda müəllim - sistemləşdirilmiş bilik,
bacarıq və vərdişləri, mənəvi, əxlaqi keyfiyyətləri öyrənənlərə, ye-
tişən nəslə məqsədəyönlü, planlı və mütəşəkkil aşılayan, öyrədən,
istiqamət verən və fəaliyyəti ilə cəmiyyətin inkişafına təkan verən
pedaqoji təhsilli mütəxəssisdir.
İnsanlara xeyirli, faydalı işlər aşılamaq tərbiyənin ana xəttidir.
Tərbiyə hikmətə aid mühüm məsələlərdən biri olduğundan, hikmət
vərdişinin formalaşdırılması tarixən ən aktual məsələ sayılmışdır və
indiki şəraitdə bu aktuallıq daha da artmışdır. Hikmət mərifət
sahibləri arasında hər şeyi olduğu kimi dərk etmək, hər işi lazımi
səviyyədə yerinə yetirməkdir. Hikmət nəticəsində insanın mənəviy-
yatı mümkün qədər təkmilləşməli, arzu edilən səviyyəyə yüksəlmə-
lidir. Deməli, hikmət bir-birini tamamlayan iki hissənin – elm və
əməlin (işin, fəaliyyətin) vəhdətidir. Professor Z.İ.Qaralovun fik-
rincə, elm təbiətdə, cəmiyyətdə, insan beynində gedən dəyişmələrin,
hərəkətin mahiyyətini, qanun və qanunauyğunluqlarını düzgün dərk
etmək, insanın yaradıcı ağlı, sağlam düşüncəsi, iti təfəkkürü dairə-
sində varlıqlarda daim fəaliyyət göstərən çevrilmələri, onların səbəb
və nəticələrini, xüsusiyyət və keyfiyyətlərini aşkara çıxarıb sistemə
salmaqdır. Elm dərk olunmuş həqiqətlər sistemidir. Bu sistemə
yiyələnməyə vərdiş etmək insanların insanlıq borcudur. Əks təq-
dirdə insan nadanlığa doğru gedər. Bu vərdişə sahib olanlar bilikli,
ağıllı, bəşəriyyətə və özünə xeyir gətirən insanlar kimi tanınır.
Quranda yazılıb: “Uca Tanrı kimi istəyirsə, ona hikmət verir, kimə
hikmət verirsə, ona böyük nemət bəxş edir.”
Elm onunla həqiqətən məşğul olanlara məmnuniyyət bəxş
edir. Lakin onun idraki qiyməti bununla bitmir. Elm – azad insan
zəkasının ən böyük nailiyyəti, idealı və onun narahat ağlının məh-
suludur. Elm – bəşər sivilizasiyasının məhək daşıdır. Elmin məqsədi
həqiqəti axtarmaqdır. Miletli Falesdən üzü bəri həqiqəti tapmaq uğ-
runda mübarizə bu günə qədər davam edir və davam etməkdədir.
13
Elmin məqsədi dünyanı və bizim özümüzü dərk etməkdir. Elmin
böyük kəşflərə doğru gedən yolu, Bekonun dediyi kimi, heç də
şahrah deyil, əksinə daşlı-kəsəkli, sıldırımlı və tufanlıdır.
Elmdə seçmə çox vacibdir. Alim, faktlar düzgün gəlmədikdə
ən sevimli nəzəriyyəni belə məmnuniyyətlə dəyişməyi, hətta rədd et-
məyi bacarmalıdır. O, inanmalıdır ki, təbiətdə rasionalizm mövcud-
dur, ancaq hesab etməməlidir ki, gerçəyin qanunları tamamilə deter-
minikdir (Həqiqi, kəskin dəlillər gətirməlidir, unutmamalıdır ki,
determinizm obyektiv gerçəklikdə baş verən bütün hadisələri, ma-
hiyyətdə, dərin qatlarda bütün mənaları izah edə bilmir). Buna bax-
mayaraq, elm, hadisələrin sonrakı gedişini əvvəlcədən xəbər vermək
üçün onların qanunauyğunluqlarla cərəyan etdiyini qəbul edir.
Ç.Darvinin qeyd etdiyi kimi, elm adamının işinin müvəffəqiy-
yəti aşağıdakılarla təyin olunur:
Elmə məhəbbət;
Müşahidə aparmaq və faktları toplamaq səyi;
Hər hansı məsələ haqqında uzun müddət düşünmək, lazım
gəldikdə intəhasız səbrə malik olmaq;
Kifayət qədər ixtiraçılıq qabiliyyəti və sağlam düşüncənin
olması.
A.A.Blok yazır: “Şair – ahəngin oğludur və ona dünya mədə-
niyyətində müəyyən rol verilmişdir. Ona üç iş həvalə olunmuşdur:
birinci – səsləri öz əzəli yatağından oyadıb azad etmək; ikinci – bu
səsləri müəyyən qəlibə salıb, onları müəyyən bir ahəngə gətirmək;
üçüncü – bu ahəngi xarici aləmə təqdim etməkdir”. Əgər bu keyfiy-
yətləri elmə uyğunlaşdırmağa cəhd etsək, aşağıdakılar alınar:
Təkrar olunan faktlar və hadisələr arasındakı əlaqələri müəy-
yən etmək;
Fərziyyə və nəzəriyyələrin köməyi ilə qarma-qarışıq faktları
müəyyən ahəngə, qanuna gətirmək;
Tədqiqatın nəticələrini müzakirəyə vermək.
Ehtimal ki, ən çətin üçüncü məsələdir.
İnsan bütün böyük ümidlərini elmə bağlayır, qarşısına çıxan
çətinliklərdən, təhlükələrdən xilas yolunu elmdə axtarır. Baxmaya-
raq ki, bu gün bəşəriyyət üçün ən böyük təhlükə olan nüvə silahını
da, ekoloji böhranı da elm yaratmışdır. Doğrudanmı hər bir çətin-
14
likdən çıxış yolunu, V.Hüqonun dediyi kimi, bu çətinliyi doğuran
səbəbin özündə axtarmaq lazımdır? Qarşıda duran böyük vəzifə heç
olmazsa bu gün kamal əhlinin elmə daha böyük sürətlə yiyələnməsi
və inkişaf səviyyəsinə görə “fəsad əhlini” qabaqlamasıdır. Elm
yalnız o zaman bəşəriyyəti həqiqətən xoşbəxtliyə aparar ki, onun ön
cəbhəsi etibarlı əllərdə olsun.
Elmin əsas funksiyası heç də sadəcə olaraq insanın mənəvi-
intellektual maraqlarına deyil, onun dünyanı məqsədyönlü surətdə
dəyişdirmək, öz əməli fəaliyyətini elmi əsaslar üzrə qurmaq məq-
sədinə xidmət etməkdir. Bütün əməli fəaliyyət sahələri ancaq elmi
əsaslarla təşkil olunduqda səmərə verir. Buna görə də ixtisasından
asılı olmadan bütün fəaliyyət sahələrində çalışan insanlar həmin
sahənin elmi əsaslarını öyrənmək məcburiyyətindədirlər (Elmi əsas-
lar təkcə elmin deyil, müvafiq fəaliyyət sahəsinin də tərkibinə daxil-
dir. Yəni ixtisas təhsili alan şəxs elm adamı olmasa da, müvafiq
fəaliyyət sahəsinin elmi əsaslarına yiyələnmiş olmalıdır).
Elmin ön xəttinə çıxmaq üçün ilk növbədə onu mənimsəmək
tələb olunur. Həm də təkcə konseptual məzmun baxımından deyil,
sosial və təşkilati struktur baxımdan. Müasir dövrdə elmi adi şüur
səviyyəsində idarə etmək mümkün deyil. Onu elmi surətdə idarə
edə bilmək üçün isə elmin rüşeym halından bu günə qədər keçdiyi
tarixi yolu izləmək, inkişaf meyillərini aşkara çıxarmaq və məqsə-
dəuyğun istiqamətə yönəltmək tələb olunur.
“Elm” anlayışının başa düşülməsindən asılı olaraq onun nə
vaxtdan başlandığı sualını cavablandırmaq mümkündür. Elm dedik-
də, bir neçə en kəsiyi ehtiva edən mürəkkəb qeyri-bircins sistem nə-
zərdə tutulur. İstər “elm” sistemi, istərsə də elmi inkişaf prosesi yal-
nız son dövrlərdə xüsusi tədqiqat predmetinə çevrilmişdir ki, bu da
elmin sosial və iqtisadi rolunun ciddi surətdə artması ilə əlaqədardır.
Elm elmi biliklərin bir sistem kimi formalaşdığı vaxtdan baş-
lanır. Yəni elə bir vaxtdan ki, birincisi, bu vaxta qədər toplanmış bi-
liklər yeni əldə olunan bilik üçün meyara çevrilir, artıq qərarlaşmış
olan biliklərə uyğun gəlmək, onları tamamlamaq elmiliyin şərti
kimi çıxış edir.
Yaxud, ikincisi, mövcud biliklər zəminində daha obyektiv
gerçəklikdən yeni faktiki material gözləmədən yeni bilik almaq
Dostları ilə paylaş: |