13
beynəlxalq konfransda təmsil olunan 40-dan artıq xarici ölkənin elm adamları tərəfindən yüksək
dəyərləndirildi. Onlar akademik Cəlal Əliyevin uzun müddət fotosintez, xüsusən də fototənəffüs
sahələrində əldə olunan nailiyyətlərini yüksək qiymətləndirərək bildirmişlər ki, professor Cəlal
Əliyevin bu illər ərzində əldə etdiyi bu nailiyyətlərdən yalnız Azərbaycan xalqı deyil, bütövlükdə
dünya elmi də bəhrələnəcək.
Artıq keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində aparılan nəzəri və praktiki tədqiqatlar
nəticəsində akademik C.Ə.Əliyev tərəfindən “İdeal buğda” bitkisinin modeli hazırlamış və onun
testləri əsasında seleksiya materiallarının seçilməsi ilə qiymətli formalar yaradılmışdır. Bu model
özündə fotosintetik fəaliyyətin göstəricilərinin və əlamətlərinin morfofizioloji və aqronomik
xüsusiyyətlərinin, buğda genotiplərinin real və potensial imkanlarının xarici mühitin amilləri ilə
birlikdə öyrənilməsini ehtiva etmiş və bu əsasda yüksək məhsuldarlığı sərtləndirən prinsiplər
müəyyən edilmişdir. Bütün bunların nəticəsində artıq 1980-ci illərdə bir çox qiymətli buğda
hibridləri yaradıldı, respublikamızın müxtəlif regionlarında yerləşən bölgə təcrübə stansiyalarında
ekoloji sınaqlardan keçirildi və onların stabil, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli formaları seçilərək
Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına (SNSMDK) təqdim
olundu. Aparılan ekoloji sınaqlar və SNSMDK-nin nəticələri əsasında rayonlaşdırılmış Mirbəşir
50, Qaraqılçlq 2, Vüqar, Şiraslan 23, Tərtər, Bərəkətli 95, Əlincə 84 bərk, Mirbəşir 128, Əkinçi 84,
Qiymətli 2/17 yumşaq buğda sortları tezliklə respublikada geniş əkin sahəsi tutmağa başladı. Hələ,
1988-ci ildə bərk buğda proqramının məntiqi nəticəsi kimi akademik C.Əliyevin yaratmış olduğu
məşhur Qaraqılçıq 2 bərk buğda sortu Azərbaycanda rayonlaşmaq üçün təsdiq olunmuş və tezliklə
keçmiş Sovetlər Birliyinin Dövlət Sortsınağı Komissiyası yüksək məhsuldarlığına görə bu sortun
Özbəkistan və Türkmənistan respublikalarında da rayonlaşmasına qərar vermişlər. Respublikada
taxılın orta məhsuldarlığının iki dəfə artaraq 2,5-2,6 t/ha çatmasında məhz bu sortların əkin
sahələrinin tez bir zamanda genişlənməsinin də böyük rolu olmuşdur. Bunun üçün Əkinçilik
İnstitutunun respublikanın hər bir bölgəsini əhatə edən təcrübə stansiyalarında yaradılmış yüksək
məhsuldar taxıl sortlarının toxumçuluq sistemi sürətlə inkişaf etdirildi. Hər bir bölgə üçün işlənib
hazırlanmış elmi əsaslandırılmış becərmə texnologiyasının tətbiqi göstərdi ki, intensiv tipli bu
sortlardan optimal şəraitdə hektardan 7-8 ton dən məhsulu almaq mümkündür. İnstitutda
yaradılmış sortların əksəriyyəti məhz bu modelin testləri əsasında həyata vəsiqə almışdır.
Yaradılmış bu testlər qısa müddətdə minlərlə nümunələrin, ilkin seleksiya materiallarını
qiymətləndirməyə imkan verdi. Odur ki, C.Əliyevin seleksiya proqramı çoxcəhətli və hərtərəflidir.
O daima işləyən, təkrar olunmaz və dinamik inkişafda olan və bir-birini tamamlayan bir
mexanizmdir. Bunu artıq dayandırmaq və ya zəiflətmək mümkün deyildir. Buna 80-ci illərin
axırlarında, 90-cı illərin əvvəllərində bir çox ciddi cəhdlər olmuş, Əkinçilik İnstitutunun rəhbərliyi
dəyişdirilmiş, seleksiyaçı alimlər başqa işə keçirilmiş, elmi işlərin aparılmasına lazımi şərait
yaradılmamışdır. Məhz o, ağır illərdə akademik C.Əliyev hər cür təqib və təzyiqlərə baxmayaraq
Əkinçilik İnstitutunda başladığı seleksiya proqramını həyata keçirmək üçün alimləri öz ətrafında
sıx birləşdirərək, onları ruhdan düşməyə qoymamışdır. Respublikamızın taxıla olan tələbatına və o,
illərdə süni surətdə yaradılmış blokadanı yaxşı başa düşən Cəlal müəllim tezliklə taxıl istehsalını
artırmaq üçün proqramlar hazırlayıb dövlət rəhbərliyinə göndərmişdi. Çox təəssüflər ki, o zaman
belə mühüm, vacib işi həyata keçirmək üçün müsbət cavab ala bilməmişdi. Çətinliklərə
baxmayaraq həmin illər seleksiya işləri nəticəsində respublikada yüksək məhsul vermək
potensialına malik olan “Mirbəşir 50”, “Tərtər” və “Vüqar” bərk buğda sortları rayonlaşmış və
seleksiya nailiyyətlərinin Dövlət reystrinə daxil edilmişdir.
Ancaq mürəkkəb torpaq-iqlim şəraiti olan Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə uyğun buğda
sortlarının yaradılması zəruriyyəti qarşıda dururdu. Bu tip sortlar yüksək məhsuldar, quraqlığa,
şaxtaya, xəstəlik və zərərvericilərə davamlı, şoran və şorəkət torpaqlarda də nisbətən yüksək
məhsul vermək qabiliyyətinə malik olmalı idi. Məhz akademik C.Əliyevin son otuz ildə seleksiya
proqramında inkişaf etdirdiyi istiqamətlərdən biri də bu olmuşdur. Bunun üçün hibrid nəsillərin
alınmasında yerli buğda sortlarından istifadə olunmasına böyük üstünlük verildi. Xalq seleksiyası
yolu ilə yaeadılmış «Qaraqılçıq», «Qırmızı buğda», «Sarı buğda», «Ağ buğda», «Şərq» və başqa
Azərbaycanda uzun müddət əkilən, təbii seçmə nəticəsində yeni şəraitə uyğunlaşan davamlı buğda
14
genotipləri yeni intensiv sortlarla hibridləşdirilərək yeni hibrid nəsillər yaradıldı. Bunlardan
perspektivli hesab olunan formaların ekstremal amillərə davamlılığının Əkinçilik İnstitutunda
fəaliyyət göstərən fitotronda süni iqlim kameralarında öyrənilməsi tezliklə onların tarla şəraitində
sınaqdan keçirilməsinə imkan yaratdı. Artıq bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində alınmış
quraqlığa davamlı «Bərəkətli 95» bərk buğda sortu ilə yanaşı «Qobustan», «Ruzi 84», «Qızıl
buğda», «Günəşli» yumşaq buğda sortlarının əkin sahəsi respublikanın quraq dəmyə regionlarında
artmaqdadır. Bu tipli bir çox hibrid formaların tarla şəraitində suvarma rejimindən asılı olaraq
fizioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi yeni quraqlığa davamlı hibridlərin seçilməsinə zəmin
yaratdı.
Əkinçilik İnstitutunda aparılan seleksiya proqramının yeni istiqamətlərindən biri də
buğdanın seleksiyası üzrə dünyada məhşur olan CIMMYT və Quraq Bölgələrdə Beynəlxalq
Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları Mərkəzi (ICARDA) ilə aparılan birgə tədqiqatlardır. Akademik
həmin təşkilatlarla birgə əməkdaşlıq üçün müraciət etdikdən sonra 1995-ci ildən başlayaraq
CIMMYT və ICARDA-nın mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz üzrə əlaqələndiriciləri bir qayda
olaraq Azərbaycanda səfərdə olurlar. Əkinçilik İnstitutunda və onun müxtəlif bölgələrdə yerləşən
təcrübə bazalarında aparılan seleksiya işləri ilə tanışlıqdan sonra, onlar burada seleksiya işlərinin
beynəlxalq səviyyədə aparılmasının şahidi olmuşlar. Akademik C.Əliyevin mütərəqqi seleksiya
proqramı, xüsusən də bərk buğdanın seleksiyası istiqamətində aparılan tədqiqatlar ölkədə səfərdə
olan beynəlxalq nümayəndə heyətlərini hər dəfə heyran etmişdir. Azərbaycanda taxıl sortlarının
seleksiyasının yüksək səviyyəsi CIMMYT-in rəhbərliyində böyük maraq doğurduğundan birgə
əməkdaşlıq haqqında protokol 1996-cı ildə imzalanmışdır. Elə həmin dövrdən başlayaraq
mütəmadi qaydada hər il iki mindən artıq müxtəlif təyinatlı və bioloji xüsusiyyətli buğda sort və
hibridləri CIMMYT və ICARDA təşkilatlarından Azərbaycana göndərilməyə başlanılmışdır.
Onlar akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə ayrı-ayrı bölgələrdə öyrənilmiş və yeni yerli hibrid
nəsillərin yaradılmasında istifadə olunmuşdur.
Onun son illərdə müntəzəm olaraq institutun bölgələrdəki təcrübə bazalarında seleksiya
materiallarını qiymətləndirməsi, istehsalat üçün sortların seçilməsi istiqamətində apardığı
məqsədyönlü işlər artıq öz bəhrəsini vermişdir. SNSMDK-nın qərarı ilə rayonlaşmış və yüksək
arxitektonikaya malik Əzəmətli 95, Qobustan, Nurlu 99, Ruzi 84, Aran, Tale 38, Qırmızı gül1,
Qızıl buğda, Zirvə 85, Fatimə, Günəşli, Şəfəq 2 yumşaq buğda sortlarının sürətlə istehsalata
tətbiq olunması respublikanın taxıl istehsalının daha da artırılmasına səbəb olmuşdur. Eyni
zamanda perspektivli olan Ləyaqətli 80, Yeganə, Pirşahin 1, Pərvin yumşaq buğda sortları
SNSMDK-da sınaqdadır. C.Əliyevin bu sortlarının əsas müsbət cəhətləri əkin səviyyəsində
sünbüllərinin bir bərabərdə paylanması, yarpaqlarının qısa və ensiz olub, gövdəyə nisbətən şaquli
yerləşdiyindən vegetasiya müddətində uzun müddət fotosintetik fəaliyyətdə olmasıdır. Artıq
respublikada geniş əkin sahəsi tutan bu buğda sortlarının optimal becərmə şəraitində
məhsuldarlığı hektara 6-8 ton təşkil edir.
C.Əliyevin tədqiqat prioritetlərinə ağır ekoloji vəziyyət, o cümlədən kənd təsərüfatı
bitkilərində toplanan radioaktiv parçalanma məhsulları olan radionuklidlərlə torpağın
çirklənməsi ilə əlaqədar 1970-ci ildən uzunömürlü nuklidlərin torpaq-bitki örtüyündə paylanma
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi də daxildir. Bu elementlərin torpaq-bitki sistemində
miqrasiya tsiklinin analizi əsasında Azərbaycanın torpaq-bitki örtüyündə stronsium-90 və
sezium-137-nin dövranının ümumi biogeokimyəvi xəritəsi verilmiş, bitkilərin mümkün
çirklənmə proqnozları müəyyən olunmuş və bu hallarda kənd təsərrüfatında həyata keçirilməsi
zəruri olan praktiki təkliflər işlənib hazırlanmış, başqa sözlə,radiasiya təhlükəsizliyi tədbirlərinin
əsaslandırılması üçün istifadə olunan bütün işlər görülmüşdür.
Cəlal Əliyevin çoxillik axtarışlarının nəticələri Azərbaycanda və xaricdə nəşr olunan 600-
dən artıq elmi əsərdə, o cümlədən 25-dən artıq monoqrafiya və kitabda öz əksini tapmışdır.
Müxtəlif ixtiralarına görə aldığı çoxsaylı patentlər alimin gərgin əməyinin məhsuludur. O,
iştirakçısı olduğu mötəbər simpozium, konfrans və forumlardakı dolğun çıxışları ilə Azərbaycan
elmini layiqincə təmsil etmişdir.