Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam memarlığı və inşaat
var, darvazaları da iki kiçik “minarə” maketi bəzəyir. Darvazanın timsalında möminlər ilahi maketi, içəridəki məscidin timsalında isə bu maketin həyətə keçib məscidə çevrilməsini görməlidirlər – yəni, burada damla ümmana, maket məscidə, mikro makroya çevrilir. Memarlıq baxımından da gözəl bir tapıntı olan bu hadisə Bakının baş məscidinin gözəgörünməz sirlərindən biridir. Həmin gizli aləm bizi kiçikdən böyüyə, damladan ümmana, bəndədən Allaha doğru yönəltmək istəyir. Bakı şəhərində Ağa Cavad məscidinin üzərində məhz “Əl-Fətr” (“Zəfər”) surəsinin 1-ci ayəsinin (“Biz sənə zəfər yolu göstərdik”) həkk olunması təsadüfi olmamış və sifarişçi tərəfindən “Qur’ani-Kərim”dən ixtibas üçün onun seçilməsi dərin fəlsəfi məna daşımışdır. Məscidin ümumi memarlıq forması ilə həmahəng olan bu yazı, bir tərəfdən, gündə bir neçə dəfə buradan keçərək ibadətə gedən möminlər üçün darvazanın piştağı (portalı) bir növ “Zəfər tağı”na çevrilmiş olur. Digər tərəfdən də, süls xətti ilə gözəl xəttatlıq nümunəsi şəklində verilən “Qur’ani-Kərim” ayəsi və bir-birinə nəfis kimi hörülməni xatırladan və yeddi dəfə təkrarlanan “Bismillahir rəhmanir
möhkəm inam bəsləməyə, nikbin olmağa və mübarizəyə səsləmiş olur. Odur ki, müsəlman memar və ustalarının dünya duyumunu din təşkil edir, onların sənəti də, əməlləri də dindən bəhrələnirdi. Odur ki, müsəlman memarları və ustaları özlərinin yaradıcılıq məharətlərini nümayiş etdirməyə deyil, yalnız öz sənətlərini ulu Tanrıya təqdim etməkdən razılıq, məmnunluq duyurdular. Bu mövqe “Qur’ani-Kərim”in aşağıdakı ayələrinin inikasıdır:
Beləliklə, İslam memarlığı əslində Tovhiddən – Allahın birliyini tanımaq və onu intuitiv yolla dərk etməkdən doğmuşdur. Hüseyn Cavidin “Dinsizlik ilə kəsb olunan bir mədəniyyət, vəhşiliyin qorxulu səhrası deyilmi?” sözləri bir daha təsdiq edir ki, insan həyatının hər hansı bir sahəsi olursa-olsun, onun inkişafında din ilə elm vəhdət təşkil etməlidir.
İslam memarlığı və inşaat
9 ĠSLAM ABIDƏLƏRININ YARANMASINDA INġAAT SƏNƏTI
Sənət, insan və dünya barədə ayrı-ayrı cəhətləri aydınlaşdıran, insanlara faydalı, zəruri və bəyənilmiş halları göstərən yaradıcılıq qüdrətidir və daimi bir həqiqətdir. “Bu işlər, bu fikri əql sahibləri edirlər. Onlar kainatın yaranışında olan kamilliyi, gözəlliyi, ahəngdarlığı yaxşı başa düşürlər və onun yaradanına təzim, təkrim, pərəstiş edirlər” (Ali-İmran, 189-191). Ayrı-ayrı tikililərin, həmçinin iri
ansamblların yüksək memarlıq keyfiyyəti orta əsr inşaatçılarının biliyini, qurğuların tikintisinin mütənasibliyini və ahəngliyinin əsas prinsiplərini göstərir. Bizi maraqlandıran məsələlərdən biri olan orta əsrlərdə inşaatın təşkili və iş prinsiplərinin texnikası haqqında Şərq miniatürləri təsvir verir. Ən qədim dövrlərdən memarlıq abidələri- nin inşası üçün böyük icraçılar birliyi və mürəkkəb iş təşkili tələb edilirdi. Bu zaman birliyə yüksək ixtisaslı şəxslər – memarlar və mühəndislərlə ya- naşı, müxtəlif texniki icraçılar (sex fəhlələri), ümumiyyətlə, işçi qüvvəsi lazım idi. Əlavə etmək lazımdır ki, tikintidə çox vaxt heyvan qüvvəsindən də geniş istifadə edilirdi. Hətta Osmanlı hökmdarı Sultan Süleyman Qanuni Sultaniyyə məscid-uni- versitetini tikdirərkən yük daşıyan heyvanlar üçün bir cədvəl tutaraq onların yem və istirahətlərini təmin etmişdi. Bu qaydalar daxilində heyvanların da halları nəzərə alınmışdı. İnşaat işlərinin yerinə yetirilməsinin göstərilən birliyi ixtisaslaşdırılmış tətbiqçi və əmək bölgüsü onun daha keyfiyyətlə yerinə yetirilməsinə səbəb olurdu. İslam abidələ- rinin tikintisində memar, bənna, usta, bəndkir, nəqqaş və s. sənətkarlar iştirak edirdilər. Bu eyni zamanda ixtisaslı ustaların vahid yaradıcılıq birli- yində birləşməsinin təşkilati formasının yaranma- sına səbəb olurdu. Belə birlik üzvlərinin nəinki hü- ququnu və mənafeyini müdafiə edir, eyni zaman- da onların ixtisaslarının artırılmasında köməklik göstərirdi. Sexlərdəki şagirdlik qaydası, eləcə də çox zaman bir sənətin nəsildənnəslə keçməsi peşəkarlığı, ustalığın mükəmməlləşməsini təmin edirdi. Sex quruluşu və sənətin nəsildən-nəslə keç- məsi peşəkarlıq vərdişlərinin öyrənilməsini təmin etməklə bərabər, inkişaf etmiş memarlıq və texniki vərdişlərin, ənənələrin davam etməsini də təmin edirdi. Müsəlman Şərqində, o cümlədən Azərbay- canda sənətkar təşkilatlarının həyatında, ilk növbə- də isə təşkilat üzvlərinin əxlaq və davranış qayda- larının tənzimlənməsində islamın rolu risalələrdə əks olunmuşdur. Mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda “əsnaf”, “həmkar” və “sex” kimi təqdim edilən sənətkar təşkilatları 11-16-cı əsrlərdə şifahi şəkildə yayılan fütüvvətnamələr əsasında idarə olunurdu. Bu dövrlərdə müxtəlif əsnaflarda birləşən sənətkarlar və tacirlər özlərini ilk növbədə dini icmanın üzvü hesab edirdilər. Bu icmalarda isə o şəxslər yüksək qiymətləndirilirdi ki, onlar hər hansı sənət sahəsində kamilliyə çatmaqla yanaşı həqiqətpərəst, həmişə köməyə gəlməyə hazır olan, əliaçıq və xoşrəftar olsun. Sənətkarustalar şagird- lərə ilk növbədə islamın əsas müddəalarını öyrədir və onların mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini ön plana çəkirdilər. Hər bir əsnafın özünün risaləsi var idi. Buna misal olaraq dəmirçilərin (Risaleyi-əhəngəri), dülgərlərin (Risa-leyidodukəri) və s. risalələrini göstərmək olar. Sexlərin əksərinin öz bayrağı və xüsusi nişanları da mövcud olub. Bayraqlar adətən qırmızı parçadan tikilərək naxışlarla bəzədilir və üzərində uyğun əsnafların işlətdikləri əmək alətləri təsvir edilirdi. İnşaat alətlərinin inkişafında istehsal proseslərinin təşkili böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, artıq 15-ci əsrdə Yaxın Şərq ölkələrində inşaat işlərinin təşkili düzgün tərtib olunmuş istehsal sistemi üzərində qurulmuşdur. Böyük dövlət tikililəri xüsusi təşkilatlar tərəfindən idarə olunurdu və bütün inşaat işləri (nəzərdə tutulan xərclərin hesablanmasından və layihə tapşırığından başlayıb işin keyfiyyətini yoxlayıb qurtarmasınadək) ciddi qaydalara salınırdı. Tarixçi Rəşidəddin yazır ki, tikilişin gedişatı, lazımi tikinti materiallarının düzgün hesablanması və işlənməsi müvafiq məbləğin ayrılması və xərclənməsi, bunların daim nəzarət altında olması və ustaların işə dəvət edilməsi vəzifəli şəxslərə tapşırılırdı. Binanın tikinti layihəsinin müəllifi, eyni zamanda inşaat işlərinin rəisi olan memar nəinki inşaat işlərini, eyni zamanda zəlzələyə məruz qalan
yerlərdə binaların möhkəmliyi və Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|