Arif Xanlar oğlu Abasov Elçin Arif oğlu Abasov Elmira Novruz qızı Hüseynova
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam memarlığı və inşaat
alınırdı. Misal olaraq Mahmud Qazan xanın (1295-1304) vəziri Rəşidəddin tərəfindən salınmış Rəbi-Rəşid məhəlləsini göstərmək olar. Məhəllə enli küçələri və meydanları, səhiyyə obyektləri – hamam, aptek, şəfaxana və s. olan düzgün həndəsi quruluşu ilə fərqlənirdi. İsti iqlim şəraitində məntəqələrə sərin havanın daxil olması məsələsinə ən böyük əhəmiyyət verilirdi. Əhalinin səhhətini qorumaq məqsədilə şəhərin su ilə təchizatı məsələsi də eyni zamanda çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Həyat şəraitinin nisbətən primitiv olmasına baxmayaraq, Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın orta əsr şəhərləri abadlığına görə Şimali Avropanın o dövrdəki şəhərlərini geridə qoyurdu. 12-13-cü əsrlərdə Azərbaycan şəhərləri (Bərdə, Gəncə, Qəbələ, Təbriz və s.) inkişaf etmiş saxsı su kəməri sisteminə malik idi. Orta əsrlərdə şəhərin su ilə təmin edilmə- sində kəhrizlər və ovdanlar saxsı borulardan ibarət su kəmərindən az əhəmiyyət daşımırdı. 14-cü əsr tarixçisi Həmdullah Qəzvini Təbrizdən bəhs edərək yazırdı: “Təbriz şəhərində çoxlu bağlar
Hələ
9-10-cu əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində saxsı və metal borularla yeraltı su kəmərləri mövcud idi. Məntəqələrə su həmçinin yeraltı kəhrizlərlə də gətirilirdi. Təbrizdə onların sayı 900-ə çatırdı. Bundan əlavə, yeraltı və qrunt suları xüsusi ovdanlara yığılırdı ki, əhali ondan istifadə etsin. Ən böyük ovdan Bakı şəhərinin Şirvanşahlar sarayında, Nardaranda və digər məntəqələrdə tikilmişdi. Şəhərlərdə, həmçinin subölüşdürücü məntəqələr də mövcud idi. Orta əsrlərdə yaşayış məskənlərinin və eləcə də şəhərin suya olan tələbatını ödəyən ov- danlar və kəhrizlər maddi mədəniyyət baxımından orijinal abidələrdir. Ustad sənətkarların yaratdıq- ları bu memarlıq abidələri ötən yüzilliklərdə Azərbaycanda mühəndis fikrinin inkişaf səviyyəsi haqqında fikir yürütməyə imkan verir. Orta əsrlərdə Yaxın Şərqdə hazırlanan texniki layihələrdə su enerjisindən istifadə edilən tikililərə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Hər çayın, yaxud bulağın imkanlarını öyrənən mühəndislər, adətən onun üzərində neçə dəyirman quraşdırma- ğın mümkünlüyünü də hesablayırdılar. İslam dünyasında ilk xəstəxana 707-ci ildə müsəlman hökmdarlarından Vəlid ibn Əbdülmə- lik tərəfindən qurulub. Xəstəxananın bütün xərclə- ri dövlət tərəfindən ödənilmişdir. 850-ci ildə İslam dövlətinin müxtəlif yerlərində 34 xəstəxana vardı. Hələ 13-14-cü əsrlərdə Cənubi Azərbaycanın şəhərlərində 67 xəstəxana mövcud idi. Təbrizin saray xəstəxanasında eyni zamanda 1000 nəfər müalicə olunurdu. Kasıb və imkansız insanların müalicələri xüsusi evlərdə həyata keçirilirdi ki, bunun da xərci feodal və dini müəssisələrin hesabına olurdu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İslam dün- yasında ilk seçilmiş şəhərlərdən İraqın cənubunda körfəz olan Bəsrə şəhəridir. Onun əsası 635-ci ildə qoyulmuşdur. Açıq rəngli daşlardan tikilmiş bu şəhər uzaqdan ağardığına görə ərəb dilində “ağ” mənasında olan “Bəsrə” adını almışdır. İkincisi isə, İraqın paytaxtı olan və Dəclə çayı sahilində yerləşən Bağdad şəhəridir. Abbasi- lər dövründə (762-ci ildə) əsası qoyulmuşdur. O vaxt “Mədinət əs-Salam” (yəni “sülh şəhəri”) adlanırdı. Azərbaycanın yaşayış mənzərəsi də zəngin və rəngarəngdir. Burada müxtəlif regionların təbii iqlim şəraiti, bu və ya başqa inşaat materiallarının mövcudluğu və inşaat texnikasının səviyyəsi öz əksini tapmışdır. Maraqlı yaşayış binalarının nümunələri Təbriz, Ərdəbil, Marağa, İrəvan, Şəki, Quba, Ordubad, Şuşa, Gəncə, Dərbənd, Abşeron və başqa rayonlarda qalmaqdadır. 15-ci əsrdə Təbrizdə dörd – Qara Yaqub, Xəlifə Mütəvəkkil, Sultan Uzun Həsən və Zübeydə xanım imarət şəfaxanaları fəaliyyət göstərirdi. İslam dünyasında şəhərsalma məsələsində ən böyük problemlərdən biri insanların sağlamlı- ğının qorunmasında bağların və bağçaların salın- ması, onların su ilə təchiz edilməsi idi. İmam Əli (ə) bunu dərindən başa düşərək İslam dövlətinə rəhbərlik etdiyi dövrdə yaşıllıq və abadlıq işləri həyata keçirmişdir. Risalət əsrində və ondan sonrakı dövrdə İmam Əlinin (ə) məşğuliyyətlərin- dən biri də əkinçilik və ağac əkmək idi. O Həzrət (ə) öz xidmətlərinin və qazanclarının çoxunu bu yolla yerinə yetirirdi. Peyğəmbəri-Əkrəm (s) müharibə və qan tökülmədən müsəlmanların ixti- yarına keçən məntəqələrdən bir bölük torpağı Əlinin (ə) ixtiyarına vermişdi. Həzrət (ə) orada kəhriz qazdı və adını Yənbu qoydu. Bu kəhrizin bol suyu oranın əhalisinin şad olmasına və
İslam memarlığı və inşaat
17 gözlərinin işıqlanmasına səbəb oldu. Elə indinin özündə də Məkkə-Mədinə yolu üstündə Beri-Əli (Əli quyusu) adlı məntəqə var. Həzrət Əli (ə) eyni zamanda İran memarları tərəfindən hamamların tikilməsinə də nail olmuşdu. İslam ölkələrində bağ-parkların, yəni bağça- ların inkişafı şəhərlərin yüksəlməsi ilə əlaqədar idi. Ərəb tarixçi və coğrafiyaşünaslarının adlandırdığı kimi, 8-ci əsrdə xəlifənin ən varlı ölkəsi olan Azər- baycanda təsərrüfat həyatının yüksək inkişafı və bağ-park sənətinin çiçəklənməsi nəzərə çarpırdı. Orta əsrlərdə Azərbaycanda bir neçə memarlıq məktəbi nəzərə çarpır. Bunlardan ən erkəni – Bərdə, Şəmkir, Beyləqan və Gəncədə formalaşmış Aran məktəbi, 12-15-ci əsrlərdə Naxçıvan, Şirvan-Abşeron, 13-cü əsrdən isə Təbriz memarlıq məktəbləri öz bədii-estetik keyfiyyəti ilə seçilirdilər. Azərbaycan memarlarının yaradıcılığı qon- şu ölkələrin də diqqətini cəlb edirdi. Onları İrana, Türkiyəyə, Orta Asiyaya və başqa diyarlara işləməyə dəvət edirdilər. Naxçıvanda 12-ci əsrdə Möminə xatun və Yusif Küseyir oğlu kimi çox gözəl türbələri tikmiş Əcəmi Əbubəkr oğlunun adını tarix saxlamışdır. Möminə xatun türbəsi haqda akademik M.V. Alpatov belə demişdir: “Bu illərdə Orta Avropa
Bakıda Şirvanşahlar sarayı Şirvan-Abşeron məktəbinə xas cəhətləri özündə əks etdirir. Təbriz məktəbinin isə ən səciyyəvi nümunəsi Sultaniyyə- dəki Ölcaytu türbəsi və Təbrizdəki Göy məsciddir. Neft sənayesinin inkişafı Bakının sürətlə böyüməsinə gətirib çıxarır. Hələ 19-cu əsrin əvvəllərində cəmi 21,5 ha sahədə yerləşən İçəri şəhər qala divarlarından çıxaraq ətraf sahələri tutur.
Yerli memarlardan Qasımbəy Hacıbababə- yov, Mirzə Qafar İsmayılov, Zivərbəy Əhmədbə- yov, Məhəmməd Həsən Hacınski və başqaları ilə yanaşı İ.V. Qoslavski, İ.K. Ploşko, N.A. fon der Nonne və başqaları da Bakının memarlıq simasını müəyyənləşdirən, onun qızıl fonduna daxil olan tikintilər yaradırdılar. Bu, şəhər bələdiyyəsi binası (1904), H.Z. Tağıyevin Qızlar gimnaziyası (1898- 1901, İ.V. Qoslavski), İsmailiyyə (1907-13), Azərbaycan Respublikası EA Rəyasət Heyəti binası və M. Muxtarovun sarayı (1912-14), şəkil qalereyası binası (İ.K. Ploşko), çoxlu yaşayış binası və başqalarıdır. Sənayenin inkişafı və əhali axını şəhərdə onsuz da çətin olan yaşayış şəraitini daha da çətin- ləşdirirdi. Birinci və ikinci dünya müharibələri dövründə, tikintinin tam dayandırıldığı və didər- ginlərin Bakıya axını artan vaxtlarda vəziyyət xüsusilə kəskinləşdi.
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|