Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

tutıılur,  oliqarxiyada  bu  vətəndaşların  əmlakına  uyğun  ola­
raq  edilir,  arıstokratiyada  isə  bu  vətəndaşlarm  tərbiyəsinə 
(paideia)  uyğun  şakilda  həyata  keçirilir.  Tərbiyə  dedikdə 
mən  burada  qanun  tərafından  müəyyən  olunmuş  təhsili  na- 
zardə tuturam, çünki, qanun çərçivəsindən kənara çıxmayan 
adamlar  aristokratiyada  hakimiyyətə  malikdirlər;  vacibdir 
ki,  onlar  vətandaşların  эп  yaxşıları  olsunlar,  idarə  forması 
öz  admı  da  buradan  götürmüşdür.  Monarxiya  admdan 
göründüyü  kimi  elə  bir  idarə  formasıdır  ki,  orada  bir  nəfər 
hamı üzərində hökmranhq edir.  Təkhakimiyyətlilik formala- 
rı  arasında  özünəmaxsus  qayda  ilə  həyata  keçiribn  forrna- 
lardan  biri  padşahlıqdır  (basileia),  о  biri  isə  heç  bir  şeylə 
məhdudlaşdırılmayan tiranlıq.
Biz hər bir idarə formasmm məqsədini nəzərdən qaçır- 
mamalıyıq,  çünki,  insanlar  həmişə  məqsədə  aparan  şeyi  se- 
çirlər.  Demokratiyanm  məqsədi  azadlıqdır,  oliqarxiyanın  - 
var-dövlət,  aristokratiyanm  -   tərbiya  və  qanunçuluq,  tiran- 
lığm isə -  müdafiə.  Aydmdır ki,  agər insanlar dövbtin məq- 
sədini nəzərdə tutaraq qararlar qabul edirlarsa,  onda hər bir 
idarə  formasımn  adət  və  qanunlarmı  və  bunların  hər  biri 
üçün  faydah  olam  nəzardan  keçirmək  lazımdır,  həm  də 
bütün  bunları  dövlat  quruluşunun  har  bir  növünün  maqsə- 
dinə  aid  olan  bir  şey  kimi  araşdırmaq  lazımdır.  Amma, 
tokcə sübutlarla dolu nitq vasitəsi ilə inandırmaq olmaz, bu­
nu etik üsulla da etmək olar, axi biz natiqə ona görə inanırıq 
ki,  o,  bizə  məlum  xarakterli  və  ya  dürüst,  sağlam  fikirli 
adam kimi  görünür;  bütün  bunları  nazara  alaraq biz har bir 
idara formasma aid olan xarakterlari oyranmaliyik, ona göra 
ki,  onlardan  har  birinin  manavi  keyfiyyatlari  onlarm  özlari 
üçün daha çox inandırıcı görünür.  Bu da ela hamin vasitalar- 
la hayata keçirilir, ona göra ki, manavi keyfiyyatlar niyyatlar- 
la  alaqadar  olaraq  üza  çıxır,  niyyat  isa maqsadb alaqadadir. 
Beblikb,  biz burada  yeri  galdiyi qadar  dedik  ki,  inandirma 
zamani  galacayi  va  indini  nazarda  tutaraq  nayə  doğru  can 
atmaliyiq va har bir idara formasmm xarakter va qanunlari-
42
na, faydali  olana aid olan inandirma iisullarmi haradan alda 
etmaliyik  va  bu  məsəbbrin  hansı  üsullarla  va  песэ  həllini 
özümiiz  üçün  asanlaşdırmahyıq.  Bunlar  daha  dəqiq  bizim 
“Politika”da5J  şərh olunacaq.
9. Epideyktik nitqin obyekthri.  -  Gözəlliyin tarifı.  -  Məziyyətin 
tərifı; məziyyətin hissəhri; ali məziyyəthr; müxtəlif məziyyat- 
hrin  tərifi.  -   Gözəl  olan  şeyhrin  sadalanması.  -   Тэг if  etmək 
va enkomiy.52 Baxtiyarhğm  (macarismös)  təriflmməsi v» xoş- 
bəxtliyin  (eydamonismos)  tariflanmm.  -   Tərifin  mssləhzt* 
münasihəti.  -  Epideyktik nitq üçün yararh olan riverişli şərait, 
müqayisə  və  mübaliğə;  məşvərətçi  nitq  ilçün  misallar,  məhkə- 
mə nitqhri üçün entimemalar yararlıdır,
Bunun  ardınca  biz  məziyyət  və  nöqsan,  gözəl  olan  və 
eyibli  olan  haqqıhda  danışacayıq,  çünki  bu  anlayışlar  tərif- 
ləyən va ya pisbyən  adam üçün  obyektdir.  Bu  barədə danı- 
şaikən,  biz  ham  da  aydmlaşdıracayıq  ki,  bizim  baramizda 
nayin sayəsində məlum əxlaqi xarakterli insan anlayışı yara- 
na  bilər və  dediyimiz kimi  inam yaratmağın  digər üsulu  пэ- 
dən ibaratdir, çünki, eyni  bir yol ila biz özümüzü və başqala- 
rmı əxlaqi cahətdan (pros aretSn) özbrina qarşı inam yaradan 
adam edə bibrik.
Çox  vaxt  eb   olur  ki,  biz  ciddi  və  qeyri-ciddi  şəkildə 
təkcə  insam  va  allahı  deyil,  ham  də  cansız  əşyaları  va  qar- 
şımıza  çıxan  heyvam  da  tarifləyirik,  onda  bu  bəndə  müna- 
sibətdə  da  əsas  milddaaları  eyni  tarzda  nəzərdən  keçir- 
məliyik,  buna  görə  da  bu  məsəbyə  də  lazım  olan  qədər  to- 
xunacağıq.
Gözallik  odur  ki,  özü-özlüyündə  arzuolunan  olaraq, 
həm də tərifalayiq olsun və ya nemat olaraq ona görə xoşdur 
ki,  o,  özü  nemətdir.53  Əgər  gozəllik  anlayışmın  mazmunu 
belədirsə,  onda  məziyyət  zəruri  olaraq  gözaldir,  çünki,  ne­
mat olmaqla yanaşı,  həm də tərifəlayiqdir.  Maziyyət nemət- 
lari əlda etmak va onları saxlamaq imkamdır və bununla ya- 
naşı,  bir çox vacib hallarda çoxlarına və ümumiyyətla  bütün 
mümkün  hallarda  hamıya  yaxşıhq  etmək  imkanı  kimi
43

---

görünür.  Məziyyət  bu  hissələrdən  ibarətdir:  ədalət,  mərdlik, 
ağıl,  əliaçıqlıq,  alicənablıq,  təmənnasızlıq,  mülayimlik,  dər- 
rakəli  olmaq  və  müdriklik.54  Əgər  məziyyət  yaxşılıq  etmək 
qabiliyyotidirso, onda эп ali məziyyətlər zəruri olaraq başqa- 
ları  üçün  daha  çox  faydalı  olanlardır.  Bunun  nəticəsində 
ədalətli  vs  mərd  olan  insanlar  daha  böyük  hörmətə  layiq 
olurlar,  çünki  mərdlik insanlara müharibə vaxtı,  ədalətli ol­
maq  isə  dine  vaxtda  fayda  verir.  Bunun  ardınca  nəcib,  ge- 
nişqəlbli  xasiyyətdə  (eleutheniotes)  insanlar  gəlir,  ona  görə 
ki,  belə  adamlar  puldan  çox  asanlıqla  imtina  edir  və  pula 
görə mübahisə etmirbr,  halbuki, pul başqalarmın can atdığı 
əsas predmetdir. Ədalət (dicaiosyne) elə məziyyətdir ki, hamı 
onun gücünə öz malına sahibdir (həm də qanunun göstərdiyi 
yolla);  Ədalətsizlik  isə  elə  keyfiyyətdir  ki,  insanlar  onun 
gücünə  özlərini  təhlükəyə  atır  və  qanuna  tabe  olaraq,  onu 
rəhbər  tutaraq gözəl işlər görürlər.  Qorxaqlıq  (deilia) isə əks 
olan  keyfıyyətdir.  Aza  qane  olmaq  (söphrosyne)  eb   mə- 
ziyyətdir  ki,  insanlar  onun  gücünə  öz fiziki  tələbatlarmı  qa­
nuna  tabe  edirbr:  nəfsə  yiyə  dura  bilməmək  isə  buna  əks 
olan  keyfıyyətdir.  Nəcib,  geniş  qəlbli  xasiyyət  özünü  pul 
yardımmı  həvəslə  etmək  qabiliyyətində  göstərir,  xəsislik 
(aneleytheria)  isə  bunun  əksi  olan  keyfiyyətdir.  Alicənablıq 
(megalopsychia)  eb   bir  məziyyətdir  ki,  böyük xeyirxahhqlar 
etməyə təhrik edir,  alçaqlıq (micropsychia) isə buna əks key- 
fıyyətdir.  Əliaçıqlıq  (megaloprepeia)  böyük məsrəflərə  təhrik 
edən  məziyyətdir,  xırdaçılıq və xəsislik (micropsychia cai mi- 
croprepeia)  isə  ona  əks  keyfiyyətdir.  Dərrakəli  olmaq 
(phronSsis)  intellektual  məziyyətdir,  onun  gücünə  insanlar 
yuxarıda  sadalanan  nemət  və  pislikbrin  xoşbəxtlik  üçün 
olan  əhəmiyyəti  haqqında  sağlam  şəkildə  düşünmək  qabi- 
liyyətində olurlar.
Beblikb,  biz  indiki  hal  üçün  ümumiyyətlə  məziyyətlər 
və nöqsanlar haqqmda,  bu  anlayışların tərkib hissələri haq­
qmda  kifayət  qədər  danışdıq;  buradan  isə  başqa  bəndlərə 
dair  nəticələr  çıxarmaq  artıq  çətin  deyil;  aydm  olur  ki,  mə-
44
ziyyətin  yaratdığı  bütün  şeylər  də,  ona  aid  olan  şeybr  də 
mütləq  gözəl  olmalıdır;  məziyyətin əlamətbri  və işbri  məhz 
belədir. Əgər əxlaqi cəhətdsn yaxşı olan adamm məziyyətbri 
və  onlara  uyğun  hərəkətbri  gözəldirsə,  onda  buradan  belə 
bir  zəruri  nəticə  çıxır  ki,  mərdliyin  özü  və  ya  əlaməti  kimi 
görünən,  ya  da  mərdcəsinə  edibn  şeybrin  hamısı  gözəldir; 
eynilə  beb,  bütün  ədabtli  olan  və  ədabtli-mükəmməl  olan 
da  gözəldir;  ədabt  xarakteri daşıyan  əzablı  vəziyyətbrə  gəl- 
dikdə isə,  onlarm barəsində bunu demək  olmaz,  çünki,  anc­
aq bu məziyyətdə  ədabtli  olan  hər  şey  gözəl  deyil,  məsələn, 
ədalətli  olaraq  cəzalandırılmaq  haqsız  yerə  cəzalandırılma- 
qdan  daha  böyük  ayıbdır,  başqa  məziyyətbr  haqqında  da 
eyni şeyi demək olar.  Həm də bütiln eb şeybr də gözəldir ki, 
onların əvəzində prizbr verilsin,  çünki,  onlarm hörməti  pul­
dan daha  çoxdur.  Seçilməli olan hərəkətbrdən  eb b ri gözəl- 
dir ki, insan onların içindən özü üçün deyil,  başqası üçün  ar- 
zuolunanı  etsin;  kimin  isə öz  şəxsi  marağma  baxmadan  və- 
tənin xeyri üçün etdiyi qeydsiz-şərtsiz hərəkətbr də gözəldir; 
eynilə  öz  təbiətinə  görə  yaxşı  olanlar  da  gözəldir,  həm  də 
məhz məlum bir insan üçün olmayıb yaxşı  olanlar da gözəl- 
dir, çünki beb şeybr özü-özünə görə edilir,  Canlı insandansa 
vəfat etmiş  insana  görə edibnbr  daha gözəldir,  çünki,  canlı 
insana  görə  edilənbr  bu  işi  görənin  eqoistik  marağı  ib  
bağlıdır.  Başqalarmın  xatirinə  edibn  hərəkətbr də  gözəldir, 
çünki,  beb  hərəkətbr  daha  az  eqoistik  olur.  özünii  deyil, 
başqalarmı  nəzərdə  tutan  xeyirxahlıq,  ebcə  də  bizim  xeyir- 
xahlığımıza aid  olan hər şey gözəldir, çünki  bu ədabt ib  üst- 
üstə düşür.  Həm də e b  xeyirxahhqlar gözəldir ki, onları edən 
insanm  özünə  aid  olmasmlar.  tnsanları  utandıran  şeyə  əks 
olan  da  gözəldir,  çünki,  insanlar  о  halda  utamrlar  ki,  о  za­
man ya  utanmah  bir  şey  desinbr,  ya  etsinbr,  ya  da  eləmək 
niyyətində  olsunlar.  Alkeyin  sözbrinə  görə  Safo  öz  şeirində 
bu  mənada  fikir  söybMişdir:  “Man  nə isə  demək  istəyirəm, 
amma haya məni qoymur”.  “Əgər sən пэ isə nəcib və ya gö- 
zəl  bir şey arzulasaydm  və əgər sənin dilin  pis bir şey demok
45

---