Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008



Yüklə 12,35 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/64
tarix05.12.2017
ölçüsü12,35 Kb.
#14086
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   64

lara gəldikdə isə,  onlar məşvərətçi  nitqlərə daha çox uyğun- 
durlar,  çünki  biz  gələcək  haqqmda  mühakimələri  keçmişdə 
olanlarm  əsasmda  ehtimallar  quraraq  söyləyirik.  Entime­
malar  isə  məhkəmə  nitqləri  üçün  эп  çox  yararlı  olandır. 
Çünki,  keçmiş öz qeyri-aydınlığı  nəticəsində səbəb və sübut- 
larm göstərilməsini tələb edir.
Bütün tərif və tənqidlərin əsasını təşkil edən müddəalar 
təqribən  bunlardan  ibarətdir;  tərif  və  ya  tənqid  edərkən 
məhz  bu  mülahizələri  nəzərdə  tutmaq  lazımdır,  enkomi  və 
tənqid  üçün  mövzu  da  buradan  götürülür.  axı  madam  ki, 
nitqin  tərif növü  məlumdur,  onda  əks  müddəalarm  olması 
da  şübhəsizdir,  belə  ki,  tənqid  yuxarıda  göstərilən  müddəa- 
ların əksi olan müddəalar əsasmda söylənilir.
10. Məhkəmə nitqhri.  -  Ədalətsiz əməllərin səbəbhri; 
bu əməllərə səbəb olan əhvali-ruhiyyə; bu əmalbrə 
məruz  qalan  adamlar.  -   Ədahtsiz  hərəkət  etmək 
m  deməkdir? -  Pis əməlhrin  motivləri,  nöqsan  və 
özütıü  ələ  ala  bilnıəmək.  —
  İradi  və  qeyri-iradi 
əməlhr.  -   İnsanın  bütün  faaliyyatinin  motivhri. 
Təsadüfılik,  təbiilik,  məcburiyyət,  vərdiş  etmək 
anlayışları.  -   Düşünülmüş  şəkildə,  əsəbiləşdirmə- 
nin  təsiri altında  və  həvəsin  təsiri  altında  baş  ve- 
rənlər.
Bundan sonra ittiham və müdafiəyə aid əqli  nəticələrin 
çıxarılacağı  müddəaların  miqdarı  və  təbiəti  haqqında  da- 
nışmaq  lazımdır.  Burada üç  bəndə  diqqət  vermək  lazımdır: 
insanları  ədalətsizlik  hərəkət  etmsyə  təhrik  edən  səbəblərin 
təbiəti necədir və miqdarı пэ qədərdir;  insanlar hansı əhvali- 
ruhiyyənin  təsiri  altında  ədalətsiz  hərəkət  edirbr;  biz  песэ 
insanlara  qarşı  ədalətsiz  edirik  və  həmin  insanlar  hansı  və- 
ziyyətdədirlər.  Indi  isə  ədalətsizlik  anlayışını  тйэууэп  edək 
və göstərilmiş bəndbrin hər birini ardıcıllıqla araşdıraq.
50
Deyək  ki,  ədabtsiz hərəkət etmək qanuna  zidd  olaraq 
başqa  şəxsə  qəsdən  ziyan  vurmaq  deməkdir.  Amma,  qanu- 
nun  iki  növü  var -  xüsusi  və ümumi.  Mən  yazılmış  qanunu 
xüsusi  adlandırıram,  insanlar  dövbtdə  onun  əsasında  ya- 
şayırlar; ümumi qanun isə eb  bir şeydir ki, yazılmasa da bü- 
tün  insanlar  tərəfindən  qəbul  edilir.  Insanlar  şüurlu  olaraq 
və  məcburiyyətsiz  etdikbri  şeyi  könüllü  şəkildə  edirbr.  In- 
sanlarm  könüllü etdikbrinin  heç  də  hamısı  bilbrəkdən edil- 
mir,  amma,  insanların  bibrəkdən  etdikbri  hər  şey  onların 
tərəfındən  könüllü  şəkildə  edilir,  çünki,  insan  bilərəkdən  et- 
diyi  haqqında  heç  vaxt  bixəbər  olmur.  Bizim  təsiri  altında 
ziyan  vurduğumuz və ədalətsizlik  etdiyimiz motivbr -   nöq- 
san və özünü э1э  ala  bilməməkdir:  biz bir neçə nöqsana ma­
lik  olanda  məhz  nöqsanm obyektinə  qarşı  ədalətsiz  oluruq, 
məsəbn,  песэ  ki,  mənfəətpərəst  pula  qarşı,  öz  nəfsinə  yiyə 
dura  bilməyən  cismani  bzzətlərə  qarşı,  nazla  bəsbnmişbr 
tənbəlliyə  səbəb  olan  bütün  şeybrə  qarşı,  qorxaq  təhlükəyə 
qarşı  (çünki,  qorxaqlar  qorxunun  təsiri  altmda öz yoldaşla- 
rını  təhlükəli  dəqiqəbrdə  tərk edirbr).  Şöhrətpərəst  isə  şan- 
şöhrətə  qarşı  ədabtsiz  olur.  Özündən  tez  çıxan  adam  qəzə- 
bin  təsiri  altmda  ədalətsiz  hərəkət  edir;  qələbəni  ehtirasla 
sevən insan qəbbə naminə,  kinli adam qisasın təsiri altında, 
nadan  adam  nəyin  ədabtli,  nəyin  ədabtsiz  olduğunu  bilmə- 
diyi  iiçün,  abırsız adam yaxşı ada nifrət etdiyi üçün ədalətsiz 
hərəkət  edir.  Qalan  insanlar  da öz nöqsanlarına  uyğun  ola­
raq  ədalətsizlik  edirbr.  Bütün  bunlar  ona  görə  aydındır  ki, 
biz  bu  barədə  qismən  məziyyətlər,  haqqmda  danışanda  de- 
mişdik,  qismən də ehtiraslar haqqında danışanda deyəcəyik. 
Ancaq  onu  demək  qalıb  ki,  insanlar  nəyin  naminə,  hansı 
əhvali-ruhiyyənin  təsiri  altında və  kimə  qarşı  ədabtsiz  olur­
lar.  Beblikb,  əwəlcədən beb bir məsələni araşdıraq:  ədabt- 
sizlik  etməyə  hazırlaşan  insanlar  пэуэ  doğru  can  atırlar  və 
nədən qaçımrlar, ona görə ki, ittihamçı aydmlaşdırmalıdır. - 
insanları yaxın adamlarına qarşı ədalətsizlik etməyə məcbur 
edən  motivlərdən məhz  hansıları  onun  rəqibində  var  və on-
51


lar  nə  qədər  vacibdir;  müdafiə  olunanlar  sözügedən  halda 
hansı motivlərin olmadığını aşkara çıxarmalıdır?
Bütün insanlar  bəzi  şeyləri iradi,  bəzi şeyləri  isə qeyri- 
iradi  edirlər,  qeyri-iradi  etdiklərindən  bəzisini  təsadüfdən, 
digərini  isə zərurətdən edirlər;  zərurətdən  etdiklərinin  birini 
məcburiyyət  qarşısında,  digərini isə  təbii  tələbata  görə edir- 
lər.  Beləlikb,  insanların  qeyri-iradi  etdikləri  hər  şey  ya  tə- 
sadüfən,  ya  təbiətin  tələbi gücünə,  ya  da məcburiyyət  qarşı- 
sında  baş  verir.  tnsanların  iradi  şəkildə  və  özlərindən  asılı 
olan  hərəkətlərin  bəzisi  vərdiş  əsasmda,  digəri  meylə  görə 
(həm də şüurlu meylə görə),  başqası isə şüursuz meyl əsasm- 
da  baş  verir.  Istəmək  nemətə  can  atmaqdır,  çünki,  hər  kəs 
ancaq  о  halda  arzulara  qapılır ki,  arzuladığı  obyektı  nemət 
hesab etsin.  Şüursuz  olan  meyllərə isə qəzəb  və ehtiras  aid­
dir.  Beləliklə,  insanların  bütün  elədiklərini  yeddi  səbəb 
üzündən  edirlər:  təsadüfən,  təbii  tələblərə  uyğun  olaraq, 
məcburiyyət qarşısında, vərdiş əsasmda, düşüncələrin, qəzəb 
və  ehtirasın  təsiri  altında.63  lnsanın  yaşı,  vəziyyəti  və  sair 
kimi  motivləri  təsnif  etməyin  faydası  yoxdur,  çünki,  əgət 
gənclərə qəzəbli və ehtiraslı olmaq xasdırsa, onda onlar əda- 
lətsiz hərəkətləri öz cavanhqlarına  görə deyil,  qəzəb və ehti- 
rasın təsiri altında edirlər.  İnsanlar пэ varlı olduqlarına görə 
nə  də  yoxsulluq  üzündən  ədalətsizlik  etmirbr.  Əlbəttə,  elə 
olur ki, yoxsullar ehtiyac üzündən pul, varlılar isə vəsaitlərin 
artxqhğı  üzündən  zəruri  olmayan  zövqi-səfa  arzulayırlar, 
amma,  bu  adamlar  пэ  varlı  olduqlarma  görə,  nə  də yoxsul 
olduqlarına  görə  məlum  hərəkəti  etməyəcəklər,  onlar  bunu 
ehtirasın təsiri altında edəcəklər.  Həm ədalətli insanlar, həm 
də ədalətsiz insanlar, həm də hərəkətləri mənəvi keyfıyyətləri 
(hexeis)  ilə  izah  olunan  insanlar  yuxarıda  göstərilmiş  elə 
həmin motivlərin - ağlm və ya ehtirasın mülahizələrinin təsi- 
ri  altında  hərəkət  edirlər;  həm  də  bəziləri  xeyirxah  adətləri 
va ehtirasları,  başqaları isə  əks xarakterli  adət və ehtirasları 
rəhbər  tuturlar.  Əlbəttə,  bəzi  mənəvi  keyfıyyətlər  ilə 
тйэууэп nəticələr bağlı  olur,  digərbri ib  isə başqa cür, belə
52
ki,  aza  qane  olan  adamda  məhz  bu  keyfiyyətlər  nəticəsində 
zövqi-səfa  haqqmda  düzgün  rəy  və  istək  olacaq,  öz  nəfsinə 
yiyə dura  bilməyən  adamda  isə  eyni  şeyə  qarşı  olan  rəy  ta- 
m am ib  əks  olacaq.  Bunun  nəticəsində  beb  təsnifatları  bir 
kənara qoymaq  və belə rnənəvi xüsusiyyətbrin adətən  hansı 
nəticələrlə  bağlı  olduğunu  nəzərdən  keçirmək  lazımdır,  ona 
görə  ki,  əgər  insan  ağ  və  ya  qaradırsa,  böyük  və  ya  kiçik- 
dirsə,  buradan  heç  bir  nəticə  çıxarmaq  olrnaz,  əksinə,  əgər 
insan gənc və  ya qocadırsa,  ədabtli  və ya  ədalətsizdirsə,  bu 
artıq  fərqdir.  Eyni  şeyi  insanlarm  xasiyyətbri  arasındakı 
fərqi  yaradan  bütün  şeybr  haqqmda  demək  olar,  məsələn, 
insan özünü varlı ya kasıb, xoşbəxt ya bədbəxt hesab edirmi. 
Amma,  biz  bunun  barəsində  sonra  danışacağıq64,  indi  isə 
daha  əvvəl  qeyd  etdiyimiz  m əsəbbrə  toxunaq.  E b   şey  tə- 
sadüf adlanır  ki,  səbəbi  тйэууэп  olunmasm,  тйэууэп  bir 
məqsəd  naminə  və  həmişə,  əksər  hallarda,  тйэууэп  olun- 
muş  qaydada  baş  verməsin.  Bütün  bunlar  təsadüfilik 
(tychSs)  anlayışımn  tərifindən  aydmdır.  Biz  e b   şeyi  təbii 
(physei)  adlandırırıq  ki,  onun  səbəbi  məlum  qaydaya  tabe 
olaraq  onun  özündədir,  ona  görə  də  bu  şey  eyni  tərzdə  ya 
həmişə,  ya  da  əksər  hallarda  baş  verir.  Qeyri-təbii  şeybrə 
gəldikdə  isə  beb  şeylərin  hər  hansı  təbiət  qanunları  ib  
uyğun  şəkildə, ya da  hər  hansı  bir başqa səbəb üzündən  baş 
verib-verməməsini  aydmlaşdırmağa  heç  bir  ehtiyac  yoxdur; 
e b  görünə bibr ki, beb şeybrin səbəbi təsadüfdir.
E b   şeyi  məcburiyyət  adlandırırıq  ki,  biz  onu  özümüz, 
amma  öz  arzumuza  və  ağlımıza  zidd  olaraq  edirik.  Vərdiş 
(ethei) eb   şeyə deyilir ki,  insanlar onu  tez-tez etdiklərinə gö- 
rə edirlər.  Düşüncə (dia logismon) əsasında  e b   şey baş  verir 
ki, həmin şey bizə sadalanmış nemətlərdən65 эп xeyirlisi kimi 
görünür  və  ya  həmin  şey  gətirəcəyi  faydaya  görə  edibndə 
məqsəd, ya da məqsədə aparan vasitə kimi görünür,  ona go­
re  ki,  bəzən  özbrini  saxlaya  bilməyən  insanlar  da  faydalı 
şeylər  edirbr,  amma  fayda  üçün  deyil,  bzzət  almaq  üçün. 
Əsəbiləşdirilmənin  (dia  thymon)  və  özündən  tez  çıxmanm
53


Yüklə 12,35 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   64




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə